Pierwsze udokumentowane wzmianki o Zantyrze pojawiają się w roku 1215, kiedy to mnich cysterski z wielkopolskiego Łekna o imieniu Chrystian został konsekrowany przez papieża na biskupa Prus i ustanowił swoją siedzibę w grodzie pomorskim Zantyr, który według późniejszych przekazów leżał w pobliżu dzisiejszej Białej Góry. Gród został założony na prawym, wysokim brzegu Nogatu przez księcia pomorskiego Świętopełka na terenie pruskiej Pomezanii. Po kilku latach i pewnych sukcesach misja cysterska uległa jednak załamaniu. Wobec fiaska działań pokojowych i rosnącej agresji ze strony Prusów doszło pod koniec lat 20-tych XIII wieku do sprowadzenia Krzyżaków. W 1232 roku Chrystian w czasie podróży misyjnej został uwięziony przez Prusów. Krzyżacy zamiast mu pomóc, zniszczyli Zantyr, a następnie doprowadzili do nowego podziału Prus na 4 diecezje, co faktycznie pozbawiło Chrystiana przywództwa misji pruskiej. Uwolniony po kilku latach biskup próbował wprawdzie bronić swego, ale wobec kolejnych zwycięstw krzyżackich jego protesty nie miały żadnego znaczenia.

         Tymczasem Zantyr został odbudowany przez księcia pomorskiego Świętopełka, lecz w toku wojny pomorsko-krzyżackiej w latach 40-tych XIII wieku gród ten ostatecznie przeszedł pod władzę zakonu. Krzyżacy ustanowili tutaj siedzibę jednego ze swoich komturstw. Około 1274 roku Krzyżacy zaczęli wznosić, częściowo z materiałów uzyskanych z rozbiórki starych zabudowań klasztornych grodu w Zantyrze, silnie ufortyfikowany zamek w dolnym biegu Nogatu, który nazwano Marienburg. Po raz ostatni Zantyr pojawia się na kartach historii pod koniec wojny trzynastoletniej, kiedy to w maju 1466 roku oddział najemników krzyżackich opanował i umocnił tutejszy kościół, próbując przeszkadzać Polakom w żegludze wiślanej. We wrześniu tego samego roku, już w trakcie trwania rozmów pokojowych w Toruniu, połączone siły króla polskiego, Gdańska, Elbląga i chłopów żuławskich po kilkudniowym oblężeniu zdobyły umocnienia krzyżackie, a ich obrońcy uciekli do Kwidzyna.

         Od ponad stu lat miłośnicy pomorskiego średniowiecza i zawodowi historycy zastanawiają się, gdzie leżał gród biskupa Chrystiana i zamek krzyżacki z XIII wieku, oraz kościół zniszczony w 1466 roku, i czy chodzi tu o jedno, dwa czy może o trzy różne miejsca? Według najnowszej hipotezy odpowiedzi na te pytania należy szukać nie w Białej Górze, lecz na Białej Górze, czyli rozległym wzniesieniu górującym nad wsią o tej nazwie. Badania przeprowadzone przez historyka-amatora Wojciecha Kunickiego z Malborka dowodzą, że istnieje tam dobrze zachowany zespół wałów ziemnych, które tworzą skomplikowany wieloczłonowy system obronny. Czy rzeczywiście są to wały Zantyru powinny w najbliższym czasie rozstrzygnąć profesjonalne badania archeologiczne.

         Biała Góra jest położona 10 km na zachód od Sztumu, w miejscu gdzie od Wisły odchodzi Nogat.

         Zdjęcia wykonano w maju 2014 roku.

  • Tablica informacyjna

  • Śluza na Nogacie

  • Śluza na Nogacie

  • Śluza na Nogacie