Pierwszy kościół w Gnieźnie na Wzgórzu Lecha (120-123 m n.p.m.) wzniesiono pod koniec X wieku na terenie tzw. pierwszego podgrodzia, który w 1000 roku podniesiony został do rangi archikatedry. W tym właśnie kościele było koronowanych pięciu królów piastowskiej Polski:

-18 kwietnia 1025 – Bolesław I Chrobry,

-25 grudnia 1025 – Mieszko II Lambert i żona Rycheza Lotaryńska,

-25 grudnia 1076 – Bolesław II Szczodry (Śmiały) i nieznana z imienia żona,

-26 czerwca 1295 – Przemysł II i żona Małgorzata Brandenburska,

-25 lipca 1300 – Wacław II.

Budowę gotyckiej katedry rozpoczęto w 1342 roku, z inicjatywy arcybiskupa Jarosława Skotnickiego herbu Bogoria. Korpus główny świątyni ukończono za arcybiskupa Jana Suchywilka herbu Grzymała, a abp Bodzanta wyposażył gotycką katedrę w nowe ołtarze. W pierwszej połowie XV wieku, gdy arcybiskupem gnieźnieńskim był Mikołaj Trąba trwała budowa jednej z wież, kapitularza, skarbca oraz kaplic przy nawie południowej. Natomiast w drugiej połowie XV stulecia, za abpa Jakuba z Sienna na belce tęczowej zawisł potężny krucyfiks, a przed prezbiterium stanęło nowe mauzoleum św. Wojciecha, ukryte pod kamiennym baldachimem wspartym na kolumienkach i ozdobione marmurową płytą z podobizną męczennika, która wykonał rzeźbiarz Hans Brandt. Budowa gotyckiej katedry dobiegła końca w 1602 roku, kiedy to wykończona została wieża północna. Niemniej prace konserwatorskie, naprawy i przeróbki trwały nadal. Przebudowywano m.in. kaplice okalające prezbiterium i nawy boczne, zmieniając ich wezwania i wzbogacając ich wnętrza o nowe, zgodne z duchem epoki elementy architektoniczne.

W 1613 roku, za abpa Jana Łaskiego w Gnieźnie wybuchł wielki pożar, który strawił niemal wszystkie zabudowania nie wyłączając kościołów. Katedra ocalała, choć ogień uszkodził hełmy i drewnianą konstrukcję wież. Po pożarze szkody naprawiono, a korpus główny świątyni nakryto nowym dachem. W latach osiemdziesiątych XVII wieku w części prezbiterialnej katedry stanęła pozłacana konfesja wykonana na wzór tej, znajdującej się w Bazylice św. Piotra w Rzymie, a pod nią, na czarnym ołtarzu, srebrna trumienka z relikwiami św. Wojciecha.

Kolejny wielki pożar wybuchł w Gnieźnie w sierpniu 1760 roku i jak poprzednio nie oszczędził katedry. Ogień uszkodził wieże i strawił dach, co doprowadziło do zawalenia się sklepień nad prezbiterium i znacznego ich uszkodzenia nad nawą główną. Odbudowa i naprawa zniszczeń, przeprowadzona staraniem abpa Macieja Łubieńskiego, trwała długie lata, a po jej zakończeniu wnętrze świątyni zyskało jednolity klasycystyczny wygląd okraszony tu i ówdzie barokowymi i rokokowymi elementami architektonicznymi. Do kolejnej, częściowej przebudowy świątyni doszło w latach siedemdziesiątych XVIII wieku.

Na początku XIX stulecia, kiedy do Gniezna wkraczały wojska francuskie, katedrę zamieniono na krótko na magazyn zboża. Później nie podejmowano w niej żadnych istotnych prac budowlanych. W okresie tym jednak zdemontowano pozłacaną konfesje św. Wojciecha, która na powrót stanęła w 1866 roku, za sprawą abp. Mieczysława Ledóchowskiego. W okresie międzywojennym, z inicjatywy abp Antoniego Laubitza na Wzgórzu Lecha prowadzone były prace archeologiczne. Stanął tam także odlany z brązu pomnik Bolesława Chrobrego, którego wierną kopię możemy dziś podziwiać przed katedrą. Pierwowzór został zniszczony przez Niemców w czasie II wojny światowej. W czasie okupacji Niemcy początkowo zamknęli katedrę, a w 1944 roku urządzili w niej salę koncertową. W ostatnich dniach wojny w świątynię uderzył pocisk artyleryjski niszcząc częściowo wieże i dach.

Zaraz po wojnie świątynię odbudowano, przywracając jej dawny, gotycki wizerunek. Wnętrze katedry kryje mnogość bezcennych zabytków i dzieł sztuki, z których do najbardziej znanych należą oczywiście spiżowe Drzwi Gnieźnieńskie, na których ukazano żywot patrona Polski i archidiecezji gnieźnieńskiej – św. Wojciecha. Nie wiadomo dokładnie gdzie i przez kogo zostały wykonane, niemniej przyjmuje się, iż odlano je w drugiej połowie XII wieku, w jednym z lokalnych warsztatów ludwisarskich. Wątpliwości nie budzi natomiast nazwisko twórcy innego bezcennego dzieła, jakim jest srebrna trumienka kryjąca relikwie biskupa – męczennika. Wykonał ją w 1662 roku gdański złotnik, Piotr van der Rennen na zlecenie bp. Wojciecha Pilchowicza. Relikwiarz zdobi dziesięć owalnych medalionów ukazujących najważniejsze sceny z życia św. Wojciecha. On sam natomiast, odziany w strój biskupi, z krzyżem i księgą w dłoniach, spoczywa na wieku trumny, którą osadzono na sześciu ukoronowanych orłach. Od końca XIX wieku całość dźwigają cztery postaci: chłopa, rycerza, duchownego i mieszczanina, które ufundował na 900–lecie śmierci św. Wojciecha ks. prałat Kazimierz Dorszewski.

W podziemiach katedry można zobaczyć m.in. najstarszy w Polsce napis nagrobkowy z ok. 1006 roku, oraz odkryte podczas badań archeologicznych relikty budowli kamiennej z końca IX wieku, a także fragmenty murów bazyliki Mieszka I. Pod chórem muzycznym, przy wejściu do starego kapitularza zobaczyć można podobiznę abp. Zbigniewa Oleśnickiego, wyrzeźbioną w czerwonym marmurze przez Wita Stwosza, który sygnował dzieło, pozostawiając w lewym górnym narożniku gmerek, czyli swój znak. Spacerując wokół nawy głównej warto zwrócić uwagę na okalające świątynię kaplice, z których jedną z ciekawszych i jednocześnie najstarszych jest kaplica Pana Jezusa usytuowana w ambicie, za konfesją św. Wojciecha. Jej wezwanie pochodzi od gotyckiego krucyfiksu, z którego, w czasie wojen szwedzkich, miały spływać krwawe łzy i który król Jan Kazimierz wypożyczył do swojego ołtarza polowego. Pasyjka wróciła do Gniezna po podpisaniu pokoju oliwskiego i do dziś otaczana jest przez wiernych wielką czcią. Zwiedzając nawy boczne warto również zatrzymać się przy kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej, w której znajduje się jedna z nielicznych, XVII-wiecznych kopii wizerunku Jasnogórskiej Pani w koronach ofiarowanych przez króla Władysława IV w 1635 roku. Tutaj znajduje się także pomnik abp Edmunda Dalbora, pierwszego Prymasa Odrodzonej Polski, który zorganizował studia w seminarium w Poznaniu i Gnieźnie oraz powołał do życia wiele organizacji charytatywnych m.in. Caritas.

Przy katedrze, na Wzgórzu Lecha znajduje się Kolegiata – zespół średniowiecznych budynków wraz z Kościołem św. Jerzego oraz budynkiem Muzeum Archidiecezjalnego (dawny wikariat), w którym znajduje się m.in.: skarbiec katedralny, który obok jasnogórskiego i krakowskiego jest najbogatszym skarbcem katedralnym w Polsce oraz Archiwum Archidiecezjalne gromadzące jeden z najstarszych i najzasobniejszych zbiorów kościelnych w naszym kraju.

Gniezno jest położone około 45 km na wschód od Poznania, przy drodze nr 5 do Bydgoszczy. Katedra wzniesiona na Wzgórzu Lecha znajduje się w centrum miasta i jest widoczna z daleka.

Zdjęcia wykonano w lipcu 2009 roku.