Pierwsza wzmianka źródłowa mówiąca o istnieniu grodu w Lubawie pochodzi z 1216 roku, o czym świadczy dokument podpisany przez papieża Innocentego III, w którym potwierdził biskupowi Chrystianowi posiadanie ziemi lubawskiej. Od 1257 roku Lubawa i okolice przeszły na własność biskupów chełmińskich, którzy wybudowali tu wspaniały zamek będący ich rezydencją.  W roku 1269 Lubawa została zburzona w czasie najazdów Prusów z plemienia Sudowów. Dzięki wysiłkowi mieszkańców dość szybko ją odbudowano. Doceniając ten trud biskup chełmiński Herman wydał przywilej lokacyjny, który niestety nie zachował się do naszych czasów. Wspomina o tym jedynie wznowiony przywilej lokacyjny dla Lubawy, tym razem biskupa chełmińskiego Ottona z 13 kwietnia 1326 roku. W 1330 miasto najechały wojska litewskie pod wodzą Gedymina.

W 1440 roku miasto przystąpiło do Związku Pruskiego walczącego przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu. W 1454 roku wojska Związku zajmują zamek, a król polski Kazimierz Jagielończyk na prośbę Związku ogłasza włączenie regionu do Polski. W 1459 roku miasto najeżdżają Krzyżacy i utrzymują je do 1464 rou, kiedy wróciło w ręce polskie. W 1466 roku pokój toruński potwierdził przynależność Lubawy wraz z okolicą do Polski, do której przynależało do I rozbioru w 1772 roku. Po I rozbiorze Lubawa przeszła pod panowanie pruskie. Pożary i wojny oraz zerwanie powiązań gospodarczych i politycznych miasta z Polską spowodowały jego upadek. W 1785 siedziba biskupstwa zostanie przeniesiona do Chełmży. Na mocy traktatu tylżyckiego z 7 lutego 1807 r. ziemia lubawska weszła w skład Księstwa Warszawskiego. Zniszczenia spowodowane wojnami napoleońskimi pogorszyły sytuację miasta. Po I wojnie światowej, na mocy traktatu wersalskiego miasto powróciło do odrodzonej Polski. Dnia 19 stycznia 1920 roku do Lubawy wkroczyły entuzjastycznie witane oddziały polskie armii generała Józefa Hallera. II wojna światowa przyniosła wzmożoną eksterminację ludności polskiej. W 1945 roku miasto zostało wyzwolone przez jednostki Armii Czerwonej. Zniszczenia wojenne sięgały ok. 80% budynków i budowli. Ocalały jednak obiekty architektury sakralnej stanowiące dziś chlubę miasta. Na listę zabytków w Lubawie wpisane są następujące obiekty:

– gotycki kościół farny pw. św. Anny został wybudowany około 1330 roku. W późniejszych latach świątynia kilkakrotnie była niszczona i odbudowywana, m.in. po pożarach z 1533 i z 1545 roku. W 1581 roku do świątyni została dobudowana od strony południowej kaplica św. Barbary, ufundowana przez Magdalenę Mortęską (kaplica Mortęskich). Pod kaplicą znajduje się krypta grobowa rodziny Mortęskich.  W 1600 roku została dobudowana zakrystia oraz został przebudowany szczyt zachodni. Kościół jest budowlą murowaną z cegły, jednonawową, orientowaną, wybudowaną na rzucie prostokąta ze znajdującą się od strony zachodniej kwadratową wieżą. Nawę nakryto dachem dwuspadowym. Wieża jest podzielona pojedynczymi poziomymi pasami blend i pokryta dachem czterospadowym, zakończonym chorągiewkami z herbami biskupów: W jej przyziemiu umieszczono kruchtę, z której wchodzi się do świątyni przez ostrołukowy portal. Kwadratowa kaplica Mortęskich, ze znajdującymi się w ścianach kulistymi otworami okiennymi, jest pokryta półkolistą, czarną kopułą. Elewacje korpusu są wzmocnione przyporami i podzielone oknami ostrołukowymi. Świątynia posiada bogate wyposażenie wnętrza. W nawie znajduje się pięć barokowych ołtarzy: – Złocony, barokowy Ołtarz Główny z 1723 roku, wykonany został w pracowni rzeźbiarskiej lubawskiego snycerza Jerzego Dąbrowicza. – Wystrój wnętrza uzupełniają dwa boczne ołtarze pw. Świętej Trójcy i Najświętszego Serca Jezusowego z II pół. XVIII wieku oraz nieco wcześniejsze z I połowy XVIII wieku. W kaplicy Mortęskich jest umieszczony barokowy ołtarz z posągiem patronki Ziemi Lubawskiej – Matki Bożej Lipskiej. W świątyni znajduje się również ambona z pierwszej połowy XVII wieku, ława barokowa z herbem Odrowąż z XVII wieku, kartusze herbowe ordynariuszy chełmińskich: Piotra Kostki herbu Dąbrowa (1574-1595) i Wawrzyńca Gembickiego herbu Nałęcz (1600-1610) a także epitafia, m.in.: wojewody pomorskiego, Ludwika Mortęskiego wykonane po 1625 roku, wojewody malborskiego, Samuela Zelińskiego i jego żony Zofii Mortęskiej, wykonane w 1629 roku, burmistrza Lubawy, Jana Chrystiana Fabrycjusza, wykonane w 1678 roku. Przy parafii działa Muzeum Ziemi Lubawskiej.

– Renesansowy kościół pw. św. Jana Chrzciciela i św. Michała Archanioła – zbudowany dla bernardynów z fundacji miecznika pruskiego Seweryna Zaleskiego w latach 1603-08. Jest to budowla wzniesiona w stylu późnorenesansowym, jednonawowa, wybudowana z cegły na planie prostokąta i otynkowana. Od zachodu do narożnika przylega wieża, posiadająca kruchtę w przyziemiu, która jest częściowo wtopiona w korpus nawowy, zakończona charakterystycznym cebulastym hełmem, podwyższonym przez latarenkę. Korpus nawowy jest oszkarpowany i pokryty dwuspadowym dachem.Do połudnowego boku przylega trzy skrzydłowy klasztor z dziedzińcem, ufundowany przez biskupa chełmińskiego Mikołaja Chrapickiego. Wnętrze dzielą dwa rzędy drewnianych słupów, sprawa to wrażenie jakby kościół miał trzy nawy. Do najpiękniejszych zabytków świątyni należy kasetonowy, figuralno-ornamentowy strop nawy z 1612 roku, manierystyczne stalle – bogato rzeźbione i polichromowane, renesansowa ambona oraz XIV-wieczny krucyfiks. Drewniany strop obejmuje całą powierzchnię nawy (jego wymiary to 22,2 x 11,8 m). Strop składa się z 9 rzędów po 20 pełnych kasetonów i 2 skrajnych rzędów kasetonów połówkowych przy elewacji wschodniej i zachodniej. Cały strop pokrywa polichromia. W 4 rzędach są umieszczone przedstawienia figuralne. Są to sceny przedstawiające m.in. życie Chrystusa, Matki Bożej, sceny ze Starego i Nowego Testamentu, postaci Apostołów, Ewangelistów i świętych, sceny symboliczne, a także herb fundatora świątyni. Pozostałych 5 rzędów kasetonów pokrywa dekoracja ornamentalno-roślinna. Dodatkowym elementem dekoracyjnym stropu są drewniane rozety, znajdujące się w pięciu rzędach kasetonów, posiadające motywy roślinne i na skrzyżowaniach kratownicy. W prezbiterium jest umieszczony barokowy ołtarz główny z 1728 roku, wykonany przez lubawianina, Jerzego Dąbrowicza. W 1821 roku świątynia została przejęta przez ewangelików. W latach 1866-87 roku kościół został gruntownie wyremontowany. Zostały wtedy wybudowane boczne empory i wybite dodatkowe otwory okienne. W czasie remontu przeprowadzonego w 1976 roku te przebudowy zostały cofnięte. Zostawiono jedynie słupy podtrzymujące dawne empory.

– Drewniany kościół pw. św. Barbary wzniesiony w latach 1770-79 na miejscu dawnego kościoła i szpitala pw. sw. Jerzego, które mieściły się poza terenem starego miasta. Jednonawowa świątynia o konstrukcji zrębowej jest ustawiona na kamiennej podmurówce. Do nawy przylega zakrystia i skarbiec. Od strony wschodniej znajduje się wieża, wybudowana na planie prostokąta, zwieńczona hełmem z chorągiewką wiatrową z datą 1811. Do wyposażenia kościoła należą: ołtarz główny w stylu późnobarokowym, ołtarze boczne, sześć świeczników wykonanych z cyny, ambona z XVIII wieku, oraz belka tęczowa w stylu późnobarokowym, na której znajduje się Grupa Ukrzyżowania. Oprócz tego na konsolach w nawie są umieszczone rzeźby św. Jana Nepomucena i św. Jerzego. Na wieży jest zamontowany zabytkowy dzwon odlany w Gdańsku w 1716 roku. Kościół jest położony przy ul św Barbary, 200 m na północ od rynku.

– Ruiny zamku biskupów chełmińskich (osobny artykuł);

– Pozostałości murów obronnych i baszta przy ul. Pod Murami;

– Odpustowa kaplica filialna Nawiedzenia NMP w Lipach (2,5 km na wschód od centrum, przy ul. Lipowej). – Jest to obecnie sanktuarium maryjne znane pod nazwą Sanktuarium Matki Boskiej Lipskiej. Neogotycki kościół  został zbudowany w 1870 roku na miejscu spalonej w 1861 roku, wcześniejszej murowanej świątyni, wzniesionej w 1629 roku i ufundowanej przez siostry Mortęskie. Obiektem kultu jest figurka Madonny z Dzieciątkiem czyli Matki Boskiej Lipskiej, pochodząca z XV wieku. Figurka ma 30 centymetrów wysokości. Na tle pozłacanej blachy, widoczne są postacie ubrane w bogato zdobione stroje. Szaty zostały wykonane z blachy pokrytej srebrem i złotem. Figurka, na co dzień,  znajduje się w kaplicy Mortęskich, w kościele św. Anny w Lubawie. Figurkę koronował ksiądz kardynał Stefan Wyszyński w dniu 2 lipca 1969 roku. W dniach odpustu, w rocznicę koronacji figurki (1-2 lipiec), jest ona przenoszona do sanktuarium w Lipach.

Lubawa jest położona 16 km na południowy-wschód od Iławy.

Zdjęcia wykonano w sierpniu 2020 roku.