Ostrów Tumski jest najstarszą częścią miasta, położoną na wyspie utworzonej przez ramiona Warty i wpadającej do niej Cybiny. Według najnowszych badań pierwszy gród istniał tu już w IX wieku. Otrzymał nazwę Poznań, prawdopodobnie od imienia jego założyciela – niejakiego Poznana. Wiek X przyniósł Poznaniowi ogromną rozbudowę. Mieszko I ustanowił gród jedną ze stolic (wraz z Gnieznem) tworzonego przez siebie państwa. Najprawdopodobniej tutaj w 966 roku miał miejsce chrzest Polski, a w 968 roku utworzono pierwsze polskie biskupstwo. Tu pochowano ciała pierwszych polskich władców. Na czas panowania Mieszka I przypada budowa pierwszej polskiej katedry oraz największej w tamtych czasach siedziby książęcej, tzw. palatium, odkrytego przez zespół archeologów w 1999 roku. Dzięki pracom archeologicznym znaleziono również fragmenty potężnych wałów drewniano – ziemnych z X wieku oraz fragmenty mozaik, wytworzonych najprawdopodobniej w Kijowie. Świadczy to o randze tego miejsca w dziejach początków państwa polskiego oraz o rozległych kontaktach kulturalno-gospodarczych, zarówno z Zachodem, jak i ze Wschodem.

Pierwotnie gród na Ostrowie Tumskim składał się z dwóch powiązanych z sobą części, a od drugiej połowy X wieku, wraz ze wzrostem znaczenia państwa Polan, północną część tego zespołu grodowego na Ostrowie Tumskim rozbudowywano, najpierw składała się ona z dwóch, potem trzech połączonych części, z których każda była otoczona wałem. Część zachodnia (w miejscu obecnego kościoła NMP) o wymiarach 80 x 100 m stanowiła siedzibę księcia z jego rezydencją – dwukondygnacyjnym kamiennym palatium, z którym połączona była kaplica grodowa. Kaplica powstała prawdopodobnie jako dom modlitwy dla Dąbrówki, żony Mieszka I i jej czeskiego dworu przybyłego z nią do Polski; po przyjęciu przez Mieszka chrztu stała się też miejscem sprawowania liturgii dla władcy i jego najbliższego otoczenia. Była to więc najstarsza świątynia chrześcijańska w Polsce, starsza od poznańskiej katedry. W części wschodniej grodu mieszkali dworzanie księcia, znajdowała się tam również stacja misyjna pierwszego biskupa Polski Jordana, na miejscu której zbudowano później obecną katedrę. Trzecią część tego zespołu, przylegającą od północy zarówno do części książęcej jak i katedralnej, utworzono i otoczono wałami pod koniec X wieku. W części tej planowane jest utworzenie rezerwatu archeologicznego, w którym mają być prezentowane między innymi fragmenty wałów obronnych z czasów Mieszka I.

Po lokacji Poznania w 1253 roku na lewym brzegu Warty i przeniesieniu tam rezydencji książęcej oraz centrum miasta, znaczenie Ostrowa znacznie zmalało. Przeszedł w ręce biskupów poznańskich, otrzymując w 1444 roku prawa miejskie. Na początku XVI wieku miasteczko biskupie otoczono ceglanym murem. W 1800 roku włączono wyspę w granice administracyjne Poznania. Na terenie Ostrowa Tumskiego cały czas są prowadzone prace badawcze. Niedawno zespół archeologów odnalazł kaplicę ufundowaną przez Dąbrówkę. Relikty tej budowli znajdują się pod powierzchnią kościoła Najświętszej Marii Panny in Summo. Kaplica ta była prawdopodobnie częścią wspomnianego już palatium.

Zabytki Ostrowa Tumskiego:

1. Bazylika archikatedralna pw.św. Piotra i Pawła jest pierwszą katedrą wybudowaną na polskich ziemiach. Wzniesiona została ponad tysiąc lat temu, wkrótce po chrzcie Polski. Jej budowę zainicjował pierwszy chrześcijański władca – Mieszko I wraz z pierwszym biskupem Polski – Jordanem. Wezwanie św. Piotra (do którego później dodano św. Pawła – drugiego z patronów Poznania) podkreśla znaczenie nawiązanych wówczas więzi ze Stolicą Apostolską i wejścia Polski w krąg kultury łacińskiej. Katedra stała się miejscem pochówku pierwszych władców Polski. Spoczywa tu trzech królów i pięciu książąt z najstarszej polskiej dynastii Piastów, począwszy od Mieszka I oraz Bolesława Chrobrego. Pamięć o pochówkach królewskich była kultywowana w kolejnych stuleciach. W XIV wieku król Kazimierz Wielki ufundował nowy okazały nagrobek Bolesławowi Chrobremu, upamiętniając w ten sposób swego wybitnego przodka. Szczególnym wyrazem pamięci o początkach państwa była budowa w XIX wieku Złotej Kaplicy – mauzoleum pierwszych Piastów. Ufundowana została ze składek całego społeczeństwa jako symbol zachowania tożsamości przez pozbawiony własnego państwa naród. Przez wieki wielokrotnie zmieniała się forma architektoniczna katedry. Powodem kolejnych przebudów i remontów były kataklizmy raz po raz nawiedzające świątynie lub chęć dostosowania jej wyglądu do zmieniających się wzorców architektonicznych. Obecny wygląd katedry pochodzi z okresu odbudowy z lat 1948-56 prowadzonej pod kierownictwem Franciszka Morawskiego. Przywrócono w niej, na podstawie odkrytych przez pożar w 1945 pozostałości, gotycki wygląd korpusu z przełomu XIV i XV wieku. Hełmy wież są natomiast wzorowane na klasycystycznych, pochodzących z lat 1725-29. Świątynia zorientowana jest wzdłuż osi wschód-zachód, z prezbiterium po stronie wschodniej. Jest to trójnawowa bazylika z transeptem, założona na planie krzyża otoczona wieńcem dwunastu kaplic (z czego dwie stanowią ramiona transeptu), dwóch zakrystii i kruchty południowej. W zewnętrznej bryle świątyni nietypowym w polskiej architekturze elementem są łuki przyporowe rozpięte pomiędzy ścianami nawy głównej a wieżami. Główne wejście znajduje się po stronie zachodniej. Stanowi je ostrołukowy portal z XV wieku, w którym umieszczono brązowe drzwi z 1979 roku autorstwa Kazimierza Bieńkowskiego. Od zewnątrz przedstawiają one sceny z życia św. Piotra, zaś od wewnątrz św. Pawła. Od zewnątrz widoczny łaciński napis nad wejściem: PRIMA SEDES EPISCOPORUM POLONIAE (pierwsza siedziba biskupów Polski). Nad portalem znajduje się wysokie, gotyckie okno z bogatym maswerkiem, a jeszcze wyżej szczyt z białymi blendami. Na zewnątrz katedry, naroża Złotej Kaplicy, znajdującej się w osi katedry, zdobią kamienne rzeźby przedstawiające Jordana, Mieszka I, Dąbrówkę i Bolesława Chrobrego dłuta Czesława Woźniaka z lat 1974-76.  Wewnątrz na uwagę zasługują przede wszystkim Złota Kaplica, kaplica Świętego Krzyża z okazałym renesansowym nagrobkiem rodziny Górków, brązowe płyty nagrobne z norymberskiej pracowni Vischerów. W prezbiterium znajduje się gotycki poliptyk (służący jako ołtarz główny) z przełomu XV i XVI wieku (ukończony w 1512) zakupiony przez władze kościelne i przywieziony z Góry Śląskiej w 1952 roku, wykonany w warsztacie wrocławskim. W szafce środkowej widnieją postacie Najświętszej Marii Panny, św. Barbary i św. Katarzyny. W wewnętrznych skrzydłach widnieje dwanaście świętych niewiast zgrupowanych w trójki. Po zamknięciu ołtarza na zewnętrznej stronie skrzydeł zewnętrznych widnieje dwanaście obrazów namalowanych przez artystę podpisującego się Joh. Veh., przedstawiających czterech świętych: Jana Ewangelisty na wyspie Patmos, Jana Chrzciciela na pustyni, Hieronima i Krzysztofa. W predelli znajduje się scena Ostatniej Wieczerzy. Stalle pochodzą z XV/XVI wieku, a trafiły tu ze Zgorzelca. Za tronem biskupim wisi flamandzki gobelin z XVII wieku. Na ścianach prezbiterium znajdują się późnogotyckie rzeźby ukazujące: św. Piotra, św. Pawła oraz dwóch niezidentyfikowanych ewangelistów oraz Matkę Bożą z Dzieciątkiem na obłokach. Ambonę z XVIII wieku i chrzcielnicę (z 1720 roku) sprowadzono z poewangelickiego kościoła w Miliczu. Na ambonie znajduje się pięć płaskorzeźb ukazujących sceny z życia Chrystusa, zaś na baldachimie czterech ewangelistów i Chrystus Zbawiciel. Misę chrzcielnicy podtrzymuje natomiast anioł, zaś pokrywę zdobi przedstawienie Boga Ojca oraz woluty. W posadzce w nawie głównej, przed prezbiterium wmurowano imiona władców spoczywających w katedrze. Znajduje się tam również płyta upamiętniająca biskupa Jordana z 2000 roku.Na prawym filarze prezbiterium, przy nawie znajduje się tablica upamiętniające wizytę Jana Pawła II w katedrze oraz jego spotkanie z poznańskim duchowieństwem. W podziemiach znajdują się relikty pierwszej katedry, grobowców Mieszka I i Bolesława Chrobrego oraz baptysterium – przypuszczalnego miejsca chrztu w 966 roku.

2. Kościół Najświętszej Marii Panny “IN SUMMO”. Określenie „in summo” odnosi się do lokalizacji kościoła – „na grodzie”. Stoi on w sercu dawnego grodu piastowskiego, na miejscu rezydencji książęcej. W trakcie wykopalisk archeologicznych odkryto relikty siedziby Mieszka I (palatium) oraz kaplicę księżnej Dobrawy. XV-wieczna świątynią posiada nietypowy wygląd: „ucięta” nagle wysoka fasada sprawia wrażenie nieukończonej. W XIX wieku kościół popadł w ruinę i miał zostać rozebrany. Ocalał jednak, służąc jako magazyn szpitalny i spichlerz. We wschodniej ścianie kościoła znajduje się kamień z charakterystycznymi bruzdami – według jednych pozostałość po ostrzeniu mieczy, według innych ślad diabelskiej łapy. Dzisiejszy kościół powstawał w kilku fazach. Ściany, które pierwotnie miały pełnić jedynie funkcję prezbiterium znacznie większej świątyni, wzniesiono ze środków poznańskiej kapituły w latach 1431–48. Pracami kierował Hanusz Prus z Poznania. W wyniku braku środków postanowiono przerwać budowę i w 1445 roku Jan Lorek z Kościana dobudował szczyt i dach, a w latach 1447–48 Mikołaj z Poznania wraz z synem wykonali sklepienia. Całość budowli wykonano z czerwonej cegły przetykanej cegłą glazurowaną. Szczyt wypełniają biało otynkowane blendy, a wieńczy go sygnaturka oraz sterczyny z kwiatonami. Skarpy są włączone w ściany, a na zewnątrz sygnalizują je lizeny. Pomiędzy nimi znajdują się olbrzymie, ostrołukowe okna zaślepione od strony północnej. Halowa konstrukcja podzielona jest na trzy nawy, prezbiterium i ambit. Przykrywa ją sklepienie gwiaździste. Wnętrze pokrywają polichromie namalowane w latach 1954–55 przez Wacława Taranczewskiego. Stworzył on też poliptyk wzorowany na gotyckim, a rok później zaprojektował witraże. Na ścianach znajdują się cenne drewniane rzeźby z XV wieku. Przed kościołem znajduje się kolumna z figurą Matki Boskiej Niepokalanej z 1886 roku.

3. Pałac Arcybiskupi. Pierwsza wzmianka o pałacu pochodzi z XV wieku. Była to siedziba biskupów, a od 1821 roku arcybiskupów i jednocześnie prymasów polskich, wielokrotnie zmieniała na przestrzeni wieków swój wygląd. Obecny zawdzięcza przebudowie w XIX stuleciu. Wejście do pałacu zdobią figury św. Piotra i Pawła – patronów katedry i Poznania. Pochodzą one z wielkiego ołtarza, który stał w katedrze przed II wojną światową.

4. Psałteria Jest to trzykondygnacyjny, późnogotycki budynek wzniesiony około 1518 roku na zlecenie biskupa poznańskiego Jana Lubrańskiego, dla grupy psałterzystów katedralnych. Nie mieli oni łatwego życia: 12 członków chóru na zmianę parami przez całą dobę śpiewało w katedrze Psałterz Dawidowy oraz uczestniczyło w innych nabożeństwach. Poza zachodnią ścianą uszkodzoną podczas walk w 1945 roku, a odbudowaną wraz z znajdującym się nad nią dwuspadowym dachem w 1948, budynek jako jeden z nielicznych zabytków na Ostrowie Tumskim uniknął poważniejszych zniszczeń. Na szczycie psałterii znajdują się blendy zamknięte łękiem w kształcie oślego grzbietu. po prawej stronie wejścia do budynku widnieje herb biskupa Jana Lubrańskiego – Godziemba.

5. Akademia Lubrańskiego (Muzeum Archidiecezjalne). Biskup Jan Lubrański założył na Ostrowie Tumskim w XVI wieku akademię uważaną za pierwszą w kraju szkołę, która rozpoczęła kształcenie w duchu renesansowego humanizmu. Przeżywająca okresy świetności i kryzysów uczelnia istniała przez prawie trzy wieki. Obecnie budynek dawnej uczelni jest siedzibą Muzeum Archidiecezjalnego. Wśród wielu cennych dzieł sztuki i pamiątek historycznych znajduje się tu m.in. przywieziony do Polski przez biskupa Jordana tzw. miecz św. Piotra, którym apostoł miał obciąć ucho rzymskiemu żołnierzowi w Ogrodzie Oliwnym. Jedna z pierwszych renesansowych budowli Poznania, to trzykondygnacyjny budynek podparty w narożnikach masywnymi skarpami, zbudowany w latach 1518-30, a przebudowany w XVII i XVIII wieku. W latach 2006-07 budynek przeszedł gruntowną renowację, podczas której wnętrza przygotowane zostały do umieszczenia w nich wystawy Muzeum Archidiecezjalnego. Obok gmachu stoi pomnik Jana Kochanowskiego zrekonstruowany w 1984 i przeniesiony tu w 2002 roku.

6. Brama jazu katedralnego. W XIX wieku władze pruskie okupujące Poznań postanowiły zamienić miasto w twierdzę i otoczyły je pierścieniem fortyfikacji. Na Śródce i Ostrowie zbudowano silne umocnienia. Do dziś zachowała się po nich brama Jazu Katedralnego. Jaz przecinał niegdyś nurt Cybiny i łączył mostem jej brzegi. Posiadał zastawki, które po opuszczeniu miały piętrzyć wody i zalewać przedpole twierdzy. Zabytkowy budynek wchodzi w skład kompleksu Bramy Poznania, w którym prezentowane będą ponadtysiącletnie dzieje najstarszej części Poznania.

7. Most Biskupa Jordana. Most na Cybinie istniał w tym miejscu już za czasów Mieszka I. Przez wieki wznoszono kolejne drewniane i żelazne konstrukcje, aby ostatecznie zrezygnować z przeprawy w tym miejscu na rzecz nowej trasy szybkiego ruchu. W 2007 roku po długiej przerwie połączono ponownie Ostrów Tumski i Śródkę. Do budowy mostu wykorzystano przęsło dawnego mostu św. Rocha. Jego transport wzdłuż koryta rzeki na obecne miejsce i przenoszenie ponad sąsiednim mostem Mieszka I – stanowiły niezwykłe przedsięwzięcie inżynierskie. Most upamiętnia pierwszego polskiego biskupa, który miał swoja siedzibę w Poznaniu.

8. Pomnik Jana Pawła II. Jan Paweł II odwiedził Poznań dwukrotnie: w 1983 oraz w 1997 roku. Podczas pierwszej wizyty przybył na Ostrów Tumski, gdzie wypowiedział słowa: „Zdaję sobie sprawę, że miejsce, na którym stoję, odegrało podstawową rolę nie tylko w historii chrześcijaństwa, ale także w historii państwa i kultury polskiej”.

9. Rezerwat Archeologiczny Genius Loci. Rezerwat otwarto 30 czerwca 2012 roku. W neomodernistycznym pawilonie ekspozycyjnym umieszczono w pełni interaktywną wystawę, wyposażoną w multimedialne kioski i projektory holograficzne. Zapoznaje ona widzów z pierwotną zabudową Ostrowa Tumskiego z X wieku. Początek ekspozycji stanowi sala kinowa z technologią 3D, w której wyświetlany jest film o początkach Poznania i przeprowadzanych w okolicy badaniach archeologicznych. Następnie przechodzi się do sal wyposażonych w szklane podłogi, pod którymi wyeksponowano wał grodu poznańskiego z X wieku oraz fundamenty muru biskupa Jana Lubrańskiego. Całość ma na celu zapewnić bezpośredni kontakt zwiedzających z historycznymi pamiątkami początków państwa polskiego i najstarszą zabudową grodową. Oprócz wystawy stałej obiekt posiada powierzchnie ekspozycyjne wystaw czasowych. Przy zachodniej ścianie znajduje się niewielki ogródek z ławkami. Ulica ks. Posadzego, przy której stoi budynek rezerwatu, prowadzi po grzbiecie dawnego wału grodowego (konstrukcje rozpoczynają się około metr pod brukiem i sięgają prawie sześć metrów w głąb).Budynek, zaprojektowany przez pracownię Toya Design, jest dostępny dla osób niepełnosprawnych. W holu z pomieszczeniami socjalnymi i komercyjnymi można zakupić pamiątki turystyczne. 10. Arcybiskupie Seminarium Duchowne przy ulicy Wieżowej (na południe od trasy komunikacyjnej przecinającej Ostrów Tumski), zostało wzniesione pod koniec XIX wieku przez arcybiskupa Floriana Stablewskiego. W 2003 roku kompleks zabudowań seminarium znacznie rozbudowano, wnosząc nowoczesne budynki w ogrodzie seminaryjnym.

Ostrów Tumski jest położony 1,5 km na północny-wschód od Rynku Starego Miasta.

Zdjęcia wykonano w maju 2015 roku.