Pierwsza, zbudowana z drewna dębowego, kaplica w Chwalęcinie została wzniesiona w 1570 roku. Powstała ona jak mówi legenda na miejscu znalezienia krucyfiksu w pobliskim lesie Applau nad Walszą. Istnieje kilka wariantów tej legendy. Te najbardziej popularne mówią, ze został on znaleziony na pniu olszowym przy drodze. Druga wersja informuje, ze wyłowiono go z rzeki. Krucyfiks został przeniesiony do pobliskiego Osetnika. Jednak w tajemniczych okolicznościach znalazł się z powrotem w Chwalęcinie. Po tym wydarzeniu w uroczystej procesji przeniesiono go ponownie do Osetnika. W nocy postawiono straż przed wejściem. Mimo to, sytuacja powtórzyła się i krucyfiks w cudowny sposób wrócił na miejsce znalezienia. O zaistniałej sytuacji proboszcz Osetnika zawiadomił Kapitułę Warmińską, która zdecydowała o upamiętnieniu tych niezwykłych wydarzeń poprzez budowę kaplicy. Jak podają źródła, była ona bardzo mała, mieściło się w niej zaledwie 8 osób. Najprawdopodobniej to właśnie tam znajdowała się kamienna chrzcielnica, która obecnie umieszczona jest w północnej nawie kościoła. W drugiej połowie XVII wieku kaplica znajdowała się w opłakanym stanie. Do przebudowy miano przystąpić już w latach 80-tych XVII wieku. Niestety, sprzeciw proboszcza z Osetnika na wiele lat odsunął te działania, a on sam został ukarany apopleksją. Kiedy wyraził zgodę na budowę, choroba ustał. Historia ta jest jednym z 6 cudów opisanych na polichromii na emporach w kościele. Niepewna sytuacja polityczna, a w później wybuch Wielkiej Wojny Północnej sprawiły, ze przebudowa znowu została odwleczona. Chwalęcin stał się jeszcze bardziej znanym miejscem, kiedy na Warmii wybuchła epidemia dżumy (1709-11).

Po wygaśnięciu zarazy kapituła zdecydowała, że jako wotum za odejście choroby powstanie nie kaplica, a kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Ostatecznie, w 1715 roku, po zbadaniu uzdrowień i cudów zdecydowano o budowie. Projekt kościoła nawiązuje do sanktuarium w Świętej Lipce. Prace przy nim zlecono w 1720 roku mieszkającemu od wielu lat w Ornecie, a pochodzącemu z Westfalii, mistrzowi budowlanemu Janowi Krzysztofowi Reimersowi. Na pewien czas zostały one przerwane z powodu choroby Reimersa. Kiedy kapituła przekazała osiem tysięcy florenów, budowę dokończył, według planów pozostawionych przez Reimersa, nieznany z imienia mistrz budowlany. Konsekracji ukończonego kościoła dokonał biskup Jak Krzysztof Szembek 13 czerwca 1728 roku. On to umieścił w ołtarzu „słynący łaskami krucyfiks” oraz relikwie, m. im św. Krzysztofa. Możliwe, że już wtedy krzyż uzyskał złote perizonium, dostosowujące go do barokowego ołtarza. Sam krucyfiks datowany jest na ok. 1400 rok.

Kościół jest barokową, trójnawową świątynią z transeptem, nakrytą dwuspadowym dachem z dużą sygnaturką na kalenicy. We wnętrzu świątyni pozorne sklepienie krzyżowe z lunetami pokryte jest późnobarokową polichromią z 14 scenami Legendy Krzyża Świętego. Wyposażenie kościelne było stopniowo uzupełniane przez cały XVIII wiek. Ołtarze boczne, wykonane w Reszlu, dodano w 1730 roku. Polichromia ze scenami z legendy Krzyża Świętego została namalowana w latach 1748-49, ambona wykonana w latach 50-tych w Braniewie, w 1798 roku powstał prospekt organowy. Kościół był planowany jako pielgrzymkowy, dlatego w latach 1820-36 zbudowano krużganki z narożnymi kaplicami. Neoklasycystyczna fasada według planów Hilarego Szpilowskiego z Warszawy, pochodzi z 1830 roku. Pomimo zniszczeń pewnych detali kościół w niezmienionym stanie przetrwał do dnia dzisiejszego.

Chwalęcin jest położony 9 km na północny-zachód od Ornety, 4 km na północ od drogi nr 509 do Młynar.

Zdjęcia wykonano w kwietniu 2015 roku.