Jeziorany zostały założone w XIV wieku przez biskupa warmińskiego Hermana z Pragi. W zastępstwie biskupa przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim wystawił w 1338 roku kanonik braniewski Mikołaj i wójt biskupi Henryk von Luter. Zasadźcą został Henryk Wandepfaffe.  Murowany zamek biskupów warmińskich wybudowano po 1350 roku. Była to budowla siostrzana do zamku w Reszlu, dwuskrzydłowa z narożną wieżą typu bergfried, poprzedzona od wschodu małym przedzamczem. Mury obronne z trzema bramy: Mostową, Młyńska i Reszelską, zostały wzniesione po 1360 roku. W 1414 roku miasto zostało spalone przez wojska polskie. W 1454 roku na prośbę Związku Pruskiego król Kazimierz Jagiellończyk ogłosił wcielenie regionu z miastem do Korony Polskiej, po czym wybuchła wojna trzynastoletnia. Jeszcze w tym samym roku wojska biskupie wierne Zakonowi Krzyżackiemu wyparły z Jezioran oddziały Związku Pruskiego. Rok później miał miejsce bunt mieszczan przeciwko biskupowi, miasto poddaje się Kazimierzowi Jagiellończykowi. W 1461 roku po długim oblężeniu miasto zostaje zdobyte przez wojska biskupie, w 1462 roku nastąpiła nieudana próba zdobycia miasta przez wojska krzyżackie. Ostatecznie na mocy pokoju toruńskiego w 1466 roku potwierdzono przynależność Warmii, w tym Jezioran, do Polski.

W I połowie XVI wieku nastąpił szybki rozwój gospodarczy. W 1587 roku ludność zostaje zdziesiątkowana przez epidemię dżumy. W 1656 roku miasto zostaje opanowane i zniszczone przez elektora Fryderyka Wilhelma. W latach 1703–16 Jeziorany są okupowane przez Szwedów. Po I rozbiorze Polski w 1772 roku miasto znalazło się w zaborze pruskim. W 1783 roku uderzenie pioruna w główną wieżę zamku wywołuje pożar budowli, a następnie większej części zabudowy miejskiej. Odbudowano ją z użyciem cegły pozyskiwanej ze spalonego zamku, zachowała się jedynie dolna część głównego skrzydła zachodniego ze sklepionymi piwnicami. W 1807 roku miały miejsce długotrwałe walki o miasto pomiędzy wojskami napoleońskimi a rosyjskimi. Szyldy sklepowe na fotografiach sprzed II wojny światowej świadczą o polskim pochodzeniu części mieszkańców Jezioran, jednak w czasie plebiscytu nie odnotowano głosów za Polską. Miasto zostało wyzwolone 1 lutego 1945 roku przez armię sowiecką. W wyniki powojennych zmian granic państwowych Jeziorany zostały ponownie włączone do Polski. Więcej zniszczeń niż uszkodzenia wojenne przyniosły późniejsze zaniedbania, w wyniku których rozebrano znaczną część jego historycznej zabudowy.

Najważniejszym zabytkiem miasta jest:  Gotycki kościół św. Bartłomieja z 1390 roku. Kościół powstał w typowej dla Warmii formie trójnawowej hali, a wieża zachodnia, dobudowana w początkach XX wieku, została wciągnięta w obręb korpusu nawowego. Wzniesiony z cegły ułożonej według tzw. wątku polskiego, na podmurówce z kamienia polnego jako trójnawowa hala bez chóru o czterech przęsłach, na planie zapożyczonym z kościoła św. Jana w Ornecie. Prezbiterium nie zostało wyodrębnione ale dobudowano nowa kruchtę a wieża została podwyższona. W 1912 roku kościół był poddany gruntownej renowacji, połączonej z rozbudową korpusu o dwa przęsła wschodnie, a wieża nadbudowana została o dwie kondygnacje. Sklepienia pochodzą z wczesnego XVI wieku i prezentują bogate warianty form gwiazdy, w nawie głównej sklepienie gwiaździste, w nawie bocznej – sieciowe. Na bramie umieszczono cenną kołatkę – jeden z rzadkich okazów sztuki odlewniczej. Wyposażenie kościoła w większości barokowe. Ołtarz główny z warsztatu Jana Chryzostoma Schmidta z Reszla pochodzi z 1734 roku. Obecnie jest to budowla halowa, trójnawowa, sześcioprzęsłowa (dwa przęsła pseudogotyckie), z piętrową zakrystia od strony północnej, kruchtą od strony południowej i kwadratowa wieża od strony zachodniej. Wieża z zegarem, czterokondygnacyjna z ostrołukowymi blendami. Portal ostrołukowy z profilowanymi ościeżami. W fasadzie kruchty znajduje się metalowa płaskorzeźba z popiersiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem i napisem, odnoszącym się do pożaru z 1873 roku.

–  Z zamku biskupów warmińskich zachowały się resztki piwnic (obecnie budynek Urzędu Miejskiego przy Placu Zamkowym) oraz gotyckich murów miejskich (ok. 110 metrów).(osobny artykuł).

Ponad to w mieście można zobaczyć (brak zdjęć): – Kaplica św. Krzyża przy skrzyżowaniu ulic Kopernika, Kajki i Mickiewicza, służąca obecnie jako dom pogrzebowy. Renesansowa, pokaźna, prostego kształtu, elewacje pocięte pilastrami, ośmioboczna wieżyczka z baniastym hełmem nad wieżyczką z 1623. Wewnątrz renesansowy ołtarz i dwa barokowe krucyfiksy. –  Kościół poewangelicki –  obecnie rzymskokatolicki filialny św. Jadwigi Królowej przy ulicy Mickiewicza. Świątynia wzniesiona w latach 1886-87. Jest to budowla wzniesiona w stylu neogotyckim, orientowana na planie prostokąta, halowa, posiadająca kwadratową wieżę od strony zachodniej. Świątynia jest murowana z cegły, wybudowana na podmurówce z ciosów kamiennych, nakryta dachem dwuspadowym. W przyziemiu wieży jest umieszczony ostrołukowy portal drzwiowy, powyżej znajduje się daszek kapnikowy. W drugiej kondygnacji wieży jest umieszczony owalny otwór z oknem we wnęce. Na wierzchołku znajduje się iglica zwieńczona kulą i krzyżem. Do wieży jest dostawiona wielokątna kruchta.-  Spichlerze. –  Willa „Zameczek”.-  Domy i kamieniczki w rynku i pozostałości rzadko występującego rynku przelotowego, z główną ulicą (obecnie ulica Kajki) przechodzącą przez środek placu. W miejscu obecnego skweru z pomnikiem znajdował się budynek ratusza.

Jeziorany są położone 17 km na północ od Barczewa, przy drodze nr 595.

Zdjęcia wykonano w kwietniu 2023 roku.