Początki Nikozji (gr. Lefkosía, tur. Lefkoşa) sięgają z VII wieku p.n.e. kiedy to znajdowała się tu osada zwana Ledra. W 333 roku p.n.e. Cypr został podbity przez Aleksandra Macedońskiego, a po rozpadzie imperium macedońskiego znalazł się w składzie Egiptu ptolemejskiego. W późniejszym czasie miasto dostało się pod panowanie Rzymian, a po upadku Cesarstwa w IV wieku zostało przejęte przez Bizancjum. W XII wieku Nikozję zajęli krzyżowcy pod władzą francuskiej dynastii Lusynianów, a od 1489 roku panowali tu Wenecjanie. To właśnie za ich rządów wzniesione zostały otaczające miasto potężne mury obronne. Położenie z dala od wybrzeża pozwoliło uniknąć miastu wielu spustoszeń, jakich w miastach na wybrzeżu dokonywali arabscy najeźdźcy. W 1571 roku została zdobyta przez Turków Osmańskich. W 1878 roku nastąpiło panowanie brytyjskie i miasto zostało stolicą Cypru jako kolonii korony brytyjskiej. W 1960 roku Nikozja stolicą niepodległego Cypru. Po podziale wyspy na część Grecką i Turecką jaki miał miejsce w 1974 roku, przez środek miasta przebiega tzw. Zielona Linia (granica) wzdłuż której wybudowany został mur. Obecnie Nikozja jest jedyną stolicą na świecie, która podzielona jest na dwie części, Grecką i Turecką, oddzielonymi od siebie strefą zdemilitaryzowaną utrzymywaną przez ONZ W celu wytyczenia Zielonej Linii zburzono dziesiątki domów, dodatkowo budynki wychodzące w stronę granicy musiały pozostać niezamieszkane. Najbardziej znany punkt kontrolny dla osób poruszających się pieszo znajduje się w samym sercu starego miasta, na końcu ruchliwej ulicy handlowej Ledra. Turcy cypryjscy uważają północną część Nikozji za stolicę nieuznawanego na arenie międzynarodowej (a jedynie przez Turcję) państwa znanego jako Turecka Republika Cypru Północnego. Większość zabytków Nikozji usytuowana jest w obrębie dawnych murów weneckich.
Najważniejsze zabytki części północnej to m in. Wielki Zajazd Buyuk Ham (dawny karawanseraj), Meczet Selima (dawna Katedra Mądrości Bożej), XV wieczne Lapidarium, Meczet Haydarpasa, Bramę Kyreńską oraz szczycącą się bogatym zbiorem manuskryptów Bibliotekę Sułtana Mahmuta II. Laiki Geitonia – deptak z tradycyjną zabudową i osiedle społeczne.
W części południowej zaś warto zobaczyć to m in. wzniesioną w 1662 roku katedra św Jana Teologa (Agios Ioannis), stanowiącą pozostałość po weneckich murach obronnych Bramę Famagusta, stary i nowy pałac arcybiskupi, XVII wieczny Meczet Arabahmeta, wsparty jońskimi kolumnami budynek Ratusza, Meczet Omara (dawny kościół Augustianów), trójnawowy wzniesiony w 1965 roku Kościół Tripiotis oraz Dom Hadżigeorgakisa Kornesiona (obecnie siedziba niewielkiego Muzeum Etnologicznego) i Muzeum Leventis.
Nikozja stolica Cypru i zarazem jego największe miasto, jest położone w środkowej części wyspy (nizina Mesaoria) nad rzeką Pedias (Kalindere).
Zdjęcia wykonano we wrześniu 2024 roku.
Katedra św. Zofii (obecnie meczet Selima). Wzniesiona przez francuskich budowniczych gotycka katedra św. Zofii była architektoniczną perłą Królestwa Cypru. Jej budowa rozpoczęła się w 1209 roku i właściwie nigdy nie została finalnie ukończona. Konsekracja świątyni odbyła się w 1326 roku i od tego momentu w jej murach koronowano cypryjskich władców, a także grzebano członków rodu Lusignan. Mimo to nie był on gotowy, a prace budowlane przebiegały opornie, dodatkowo liczne wojny spowalniały budowę, dopiero bulla papieska z roku 1347 gwarantująca budowniczym 100 dodatkowych dni odpustu przyśpieszyła nieznacznie prace budowlane. Wnętrze katedry ozdabiały wspaniałe witraże przedstawiające sceny ze Starego i Nowego Testamentu, liczne malowidła ścienne oraz rzeźby.
Katedra jest trójnawową bazyliką. Na prezbiterium otwiera pięć apsyd, za nimi znajduje się ambit. Na obu końcach transeptu usytuowano kaplice przykryte półkopułami. Każda z naw jest czteroprzęsłowa. W fasadzie widoczne są filary mające wspierać nigdy nieukończone wieże.
Z wyposażenia świątyni nic nie przetrwało. Muzułmanie nie oszczędzili niczego – po przekroczeniu bramy kościoła rozpoczęli bezczeszczenie wszystkiego, co katolickie. Otwierali nawet grobowce i wyjmowali z nich szczątki! Po „wyczyszczeniu” wszystkich śladów po chrześcijańskiej przeszłości katedra została przekształcona w meczet. W miejscu dwóch nieukończonych wież stanęły minarety, a wnętrze kościoła zyskało typowe dla religii muzułmańskiej atrybuty. Ściany pomalowano na biało, przez co zatraciły historyczny charakter. Przed budynkiem stanęła też fontanna służącą do przemycia się przed modlitwą.
Niestety obecnie świątynia jest w remoncie i nie można wejść do środka.
Karawanseraj Büyük Han (Wielki Zajazd) należy do najwspanialszych przykładów architektury osmańskiej na całym Cyprze. Wzniesiona w latach 1576-77 budowla służyła jako miejsce odpoczynku dla przybywających do miasta kupców. Kompleksy tego typu istniały na wszystkich ważniejszych arabskich szlakach handlowych.
Zajazd w Nikozji jest dwupiętrowy. Budowla powstała na planie prostokąta i posiada rozległy otwarty dziedziniec, pośrodku którego stoi niewielki meczet z fontanną. W budynku znajdowało się 68 pokoi wychodzących w stronę wewnętrznego dziedzińca oraz 10 sklepów skierowanych w stronę ulicy. Pomieszczenia na dole wykorzystywano jako stajnie czy magazyny, podczas gdy w wyposażonych w kominki pokojach na piętrze mieściły się sypialnie.
W czasach brytyjskich kompleks wykorzystywany był jako więzienie. Ostatnimi czasy całkowicie go odrestaurowano i i obecnie mieszczą się tu sklepy, restauracje, galerie oraz pracownie rzemieślnicze.
Karawanseraj Kumarcilar Han (pol. Zajazd Hazardzistów) to drugi z tradycyjnych zajazdów osmańskich. Wzniesiono go w pierwszej ćwierci XVIII stulecia i jest znacznie skromniejszy od opisanego wcześniej Büyük Han. Ma jednak podobny układ prostokątnego dwupiętrowego budynku z otwartym dziedzińcem otoczonym przez liczne pomieszczenia. W momencie powstania kompleks posiadał ich aż 56, lecz do naszych czasów zachowały się jedynie 44. Górne sale służyły jako pokoje sypialne, a dolne wykorzystywano jako magazyny lub stajnie. Na teren kompleksu prowadzi gotycka brama w formie łuku, która należała najprawdopodobniej do istniejącego już wcześniej średniowiecznego budynku.
Obecnie na terenie dawnego zajazdu działają sklepiki oraz restauracja.
Samanbahce to pierwsza na Cyprze dzielnica mieszkaniowa o charakterze socjalnym. Powstała z inicjatywy tureckiej na początku XX stulecia w miejscu dawnego ogrodu warzywno-owocowego. Dzielnica składa się z 72 domów o niskiej zabudowie. Każdy z budynków wzniesiono na identycznym planie. We wszystkich znajdziemy: korytarz wejściowy, dwie sypialnie, kuchnię, łazienkę, toaletę oraz wewnętrzny dziedziniec. Przy budowie korzystano jedynie z niedrogich lokalnych materiałów oraz wykorzystano naturalne cechy podłoża. W centralnej części dzielnicy stanęła sześciokątna studnia, z której wodę przez długi czas czerpali wszyscy mieszkańcy.
Dzielnica jest zamieszkana do dzisiaj.
Tuż obok katedry stoi kościół św. Mikołaja. Wzniesiono go w XIV stuleciu na bazie istniejącej już wcześniej bizantyńskiej struktury. Budowla ta była kilkukrotnie przebudowywana. Dla przykładu, monumentalna północna fasada datowana jest już na czasy weneckie.
Budynek ucierpiał w trakcie inwazji osmańskiej. Muzułmanie przekształcili go później w kryty targ, od którego wzięła się obecna nazwa – bedesten to w świecie tureckim najważniejsze z targowisk, na którym sprzedawane są najbardziej wartościowe produkty. W ostatnich stulecia budynek pełnił różne funkcje, m.in. magazynów pszenicy, i zaczął powoli niszczeć. Na początku XXI wieku budowlę odrestaurowano i przekształcono w centrum wystawowe.
Wzniesiony w 1362 roku gotycki kościół św. Katarzyny należy do najważniejszych gotyckich budowli w Nikozji. Gmach świątyni może dziś wydawać się stosunkowo niewielki, ale w momencie budowy był to drugi największy kościół w mieście. Budowla charakteryzuje się typowymi dla gotyku wysokimi i smukłymi oknami, choć nie posiada wieży, budowy której prawdopodobnie nie dokończono. Po inwazji tureckiej kościół przekształcono w meczet Hajdara Paszy i dobudowano do niego minaret. Do naszych czasów przetrwały bogate zdobienia portali.
Obecnie budynek wykorzystywany jest do organizacji wystaw.
Plac Atatürka, znany lepiej jako plac Sarayönü, przez wiele stuleci stanowił centrum polityczne Nikozji. Już w czasach Lusignanów przy placu wzniesiono arystokratyczną rezydencję, która od 1427 roku pełniła funkcję oficjalnego pałacu królewskiego. W okresie weneckim pałac przekształcono w rezydencję gubernatora. Wtedy też po raz pierwszy pojawiła się antyczna kolumna zabrana ze starożytnej Salaminy. Na szczycie kolumny umieszczono lwa św. Marka stale przypominającego o weneckiej dominacji. Pałacem nie pogardzili również Osmanowie, którym po wielokrotnych przebudowach służył za rezydencję gubernatora. Gorszy los czekał jednak kolumnę, którą przewrócono i przeniesiono na teren jednego z meczetów (dawnego klasztoru karmelitów). Na początku poprzedniego stulecia rządzący wyspą Brytyjczycy zdecydowali się zburzyć pałac, z którego do naszych czasów przetrwała zaledwie fontanna. Na nowo ustawili za to wenecką kolumnę, na szczycie której, w miejscu rzeźby weneckiego lwa, ustawili kulę. W miejscu dawnego pałacu wzniesiono charakterystyczny budynek wykorzystywany jako siedziba brytyjskiego sądu kolonialnego.
Stare miasto Nikozji okalają zachowane w dobrym stanie renesansowe fortyfikacje. Należą one do najbardziej wartościowych przykładów architektury obronnej epoki Odrodzenia. Wzniesiono je w obawie przed inwazją osmańską w latach 1567-70. Głównym projektantem był sprowadzony z Włoch inżynier Giulio Savorgnano. Mury wytoczono na planie okręgu o długości niemal 5 km. Odchodzi od nich 11 bastionów w kształcie grotu od strzały. Fortyfikacje otoczono głęboką fosą. W trakcie budowy zmieniono nawet bieg rzeki Pedieos, która przepływała wcześniej przez sam środek starego miasta, wykorzystując ją przy okazji do wypełnienia rowu otaczającego mury.
Po wytyczeniu Zielonej Linii w połowie XX stulecia średniowieczne fortyfikacje znalazły się po dwóch stronach miasta. Bastiony przypadły po równo każdej ze stron – 5 znajduje się po stronie greckiej, 5 po tureckiej, a jeden leży w strefie buforowej. Mury po stronie cypryjskiej znajdują się w znacznie lepszym stanie niż te pozostające w części tureckiej. Do miasta prowadziły trzy bramy:
– Porta Giuliana (obecnie Brama Famagustiańska) główne i najbardziej reprezentacyjne wejście do miasta.
– Porta del Proveditore (obecnie Brama Kyreńska), nazwana na cześć tytułu weneckiego gubernatora (Proveditore)
– Porta San Domenico (obecnie Brama Pafos), której nazwa wywodzi się od sąsiedniego opactwa dominikanów.
Wszystkie z nich przetrwały do naszych czasów.
Brama Kyreńska jako jedyna z trzech oryginalnych bram miejskich znalazła się po stronie tureckiej. Budowla ta na przestrzeni wieków była kilkukrotnie przebudowywana. W XIX stuleciu dobudowano do niej górne piętro, w czasach brytyjskich usunięto flankujące ją mury, a jeszcze później przekształcono w samodzielny budynek.
Atrakcje południowej części Nikozji.
Ledra to główna arteria handlowa starego miasta. Przed podziałem wyspy nazywano ją nawet Makrydromos – Długa Ulica, ponieważ była najdłuższa w całej Nikozji. Obecnie Ledra Street kojarzona jest najczęściej z punktem kontrolnym przeznaczonym dla pieszych, umożliwiającym przejście na stronę turecką.
Katedra św. Jana powstała w 1662 roku. Wzniesiono ją w miejscu XIV-wiecznej kaplicy św. Jana należącej do benedyktynów. Świątynia jest jednonawowa i nie należy do największych. Jej architektura jest połączeniem stylów bizantyńskiego oraz frankijskiego. Przez wysoką wieżę kościół może na myśl przywodzić strukturę obronną. Wnętrze niepozornego kościoła skrywa XVIII-wieczny cykl fresków przedstawiający motywy biblijne oraz scenę odnalezienia grobu św. Barnaby nieopodal Salaminy. Są to jedyne freski w mieście, które przetrwały do naszych czasów w całości. Wśród najlepiej zachowanych wyróżniają się Sąd ostateczny i Stworzenie świata.
Mimo niewielkich rozmiarów jest to główna świątynia Cypryjskiego Kościoła Prawosławnego; odbywają się w niej intronizacje arcybiskupów Cypru.
Bezpośrednio przy katedrze św. Jana mieści się Muzeum Bizantyńskie, będące jedną z najważniejszych placówek kulturalnych stolicy.
Brama Famagustiańska stanowiła główne wejście do miasta. Wenecjanie nazwali ją Porta Giuliana, czym oddano hołd Giulio Savorgnano, inżynierowi i twórcy obwarowań Nikozji. Przez środek budowli przechodzi szeroki i przykryty sklepieniem kolebkowym tunel. W jego centralnej części znajduje się pomieszczenie nakryte kopułą o średnicy około 11 m. Boczne sale zajmowane były przez straż. W XX wieku bramę odnowiono, dzięki czemu jej wnętrze może być wykorzystywane jako centrum wystawowe. Bramę można zwiedzać.
Muzeum Leventis (Leventis Municipal Museum of Nicosia). Kolekcja muzeum została podzielona chronologicznie na wszystkie najważniejsze okresy w historii wyspy – wliczając w to starożytność oraz czasy współczesne. Ciekawymi eksponatami są mapy przedstawiające miasto od XVI do XVIII wieku. Oprócz nich zobaczymy m.in.: tradycyjne stroje, meble, biżuterię, stare fotografie czy pojedyncze obrazy.
Muzeum mieści się w arystokratycznej rezydencji z końca XIX wieku.
Nieopodal ulicy Ledra stoi wieżowiec nazywany Shacolas Tower. Na 11. piętrze budynku, gdzie można się dostać windą, utworzono panoramiczny punkt widokowy Shacolas Tower Museum and Observatory.