Barokowy kościół św. Franciszka Ksawerego w Grudziądzu i kolegium jezuickie zaczęto budować w 1647 roku, kiedy to poświęcono kamień węgielny. Prace zostały przerwane w latach szwedzkiego potopu (1655–59), gdy jezuici zostali wygnani z miasta. Budowa została wznowiona w 1680 roku z fundacji Tomasza Działyńskiego, wojewody chełmińskiego i zasadnicze prace zakończono w roku 1684. Budowa wskutek kolejnych wojen, została ostatecznie ukończona dopiero w 1723 roku. W latach 1722–25 wzniesiono wieżę kolegium oraz skrzydło zachodnie połączone przejściem nad ulicą z jednym ze spichrzów.

Pierwsza połowa XVIII wieku to zarazem okres największego rozkwitu szkoły, słynnej m.in. z wystawianych w języku polskim przez uczniów sztuk teatralnych (teksty zachowane w dawnych zbiorach Biblioteki Baworowskich we Lwowie). Naukę zdobywało około 200–300 uczniów z terenu całych Prus Królewskich, a szkołę zwano Grudziądzkim Ateneum lub Kolegium Działyńskich. Kasata zakonu w Prusach nastąpiła w 1781 roku. Od tego czasu z gmachu kolegium korzystało gimnazjum, w latach 1816–91 seminarium nauczycielskie a od 1897 roku jest siedzibą władz miejskich. W 1919 roku spłonęła wieża i dach. Wieżę odbudowano w 1929 roku w bardziej okazałej neobarokowej formie, a dach otrzymał formę mansardowego z wbudowanym piętrem. Kościół służył potrzebom seminarium, następnie był filialnym fary. W 1935 roku ponownie objęli go jezuici, którzy zostali wymordowani przez hitlerowców podczas okupacji niemieckiej. Podczas walk o miasto w 1945 roku spłonął dach kościoła i zniszczeniu uległy organy. Po odbudowie, od 1949 roku posługę duszpasterską sprawują Księża Marianie.

Barokowy kościół jest budowlą jednonawową, z prostokątnym węższym prezbiterium, do którego od północy dobudowano zakrystię z lożą na piętrze. Prezbiterium kryte jest sklepieniem krzyżowym, nawa kolebkowym  z lunetami. Wnętrze obiega profilowany gzyms wsparty na zdwojonych pilastrach. Monumentalna, dwukondygnacyjna fasada ze skromnym portalem jest dzielona pilastrami, pomiędzy którymi umieszczono blendy, 3 najwyższe mieszczące posągi świętych. Fasadę wieńczy niska attyka, dawniej ozdobiona wazonami i trójkątny fronton. Na fasadzie umieszczono datę 1715 – oznaczającą zapewne rok jej ukończenia. Wyposażenie wnętrza powstało w latach 1715–40 jako dzieło Józefa Antoniego Krausego, wystrój malarski wykonał jezuita Ignacy Steiner. We wnętrzu znajdują się trzy bogato rzeźbione ołtarze, z których monumentalny ołtarz główny jest fundacją Jana Ansgarego Czapskiego, wojewody chełmińskiego. Obraz św. Franciszka Ksawerego przeniesiono w 1722 roku z Jabłonowa Pomorskiego. Ołtarze boczne to – Niepokalanego Poczęcia NMP i św. Ignacego Loyoli. Ambona i chór muzyczny zostały ozdobione motywami chińskimi, które z jednej strony odpowiadały ówczesnej modzie, z drugiej wskazują na misyjną działalność patrona świątyni. Ponadto zachowały się 4 konfesjonały, ławy i barokowy obraz przedstawiający Zwiastowanie NMP. 

Dawne kolegium to budynek barokowy, piętrowy, o wysokim użytkowym przyziemiu, z dodanym II piętrem w mansardowym dachu. Pierwotnie był dwuskrzydłowy – główne skrzydło wznosi się na zachód od kościoła, wzdłuż ul. Ratuszowej, tylne od ul. Zamkowej. Na początku XX wieku dodano w podwórzu krótkie trzecie skrzydło zamykające dziedziniec od strony północnej. Do wejścia głównego znajdującego się w środkowej osi fasady prowadzą nowsze dwubiegowe schody, powyżej wznosi się monumentalna wieża. Układ wnętrz jest jednotraktowy, z korytarzem od strony dziedzińca, w pomieszczeniach znajdują się sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Na parterze w skrzydle zachodnim mieści się dawny refektarz, mający sklepienia zwierciadlane z lunetami o bogatej dekoracji stiukowej i malarskiej z lat około 1720–30 z wyobrażeniami emblematycznymi i wizerunkami świętych jezuitów. Kolegium obecnie pełni funkcje ratusza. 

Grudziądz jest położony na prawym brzegu Wisły w odległości 100 km na południe od Gdańska. Zespół pojezuicki znajduje się w centrum miasta, na północny zachód od Rynku, w sąsiedztwie kościoła farnego.

Zdjęcia wykonano w maju 2014 roku.