Zakon Kartuzów został sprowadzony na Kaszuby przez szlachcica – Jana z Rusocina. Pierwsi zakonnicy przybyli z Pragi w 1380 roku. 8 sierpnia 1381 roku poświecono miejsce na którym miał stanąć klasztor i kościół.

Gotycka Kolegiata Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, zbudowana z kamienia polnego i cegły, została wzniesiona w latach 1383-1405. Jest to jednonawowa świątynia z wieżą o wysokości (od posadzki) 24,95 metra zwieńczoną miedzianym barokowym hełmem. Na wieży wiszą trzy dzwony: św. Brunona z 1448 roku, Matki Boskiej i św. Franciszka Ksawerego. Najbardziej charakterystycznym elementem kościoła jest wieńczący bryłę budynku, unikalny w swoim kształcie dach – celowo przypominający wieko trumny. Dach pierwotnie był pokryty drewnem (w gotyckim stylu siodełkowatym), które w 1513 roku zamieniono na ołów. Dzisiejszy barokowy dach, pokryty blachą miedzianą, pochodzi z lat 1731-33. Z południowej części dachu (nad prezbiterium) wyrasta wieżyczka, na której znajduje się sygnaturka z 1631 roku, z napisem Gloria Deo in exelcis (Chwała Bogu na wysokości). Druga sygnaturka znajduje się na środku dachu. Nawa główna (o wymiarach 44,65m długości x 9,20 m szerokości x 11,3 metra wysokości) pokryta jest sklepieniem gwiaździstym. Jego łuki opierają się na 18 konsolach przybranych w fantastyczne rzeźby zwierząt, bestii i rozet. Od 1639 roku funkcję ołtarza głównego pełni majestatyczny, renesansowy ołtarz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Ołtarz składa się z ołtarza właściwego i ściany ołtarzowej. Wznosząca się nad tabernakulum ściana ołtarzowa jest podzielona na trzy części. W pierwszej, między dwiema spiralnymi kolumnami znajdują się dwa ruchome obrazy: Wniebowzięcie Najświętszej Maryi Panny oraz Ukrzyżowanie. Po bokach obrazu stoją figury św. Jana Chrzciciela z barankiem i św. Marii Magdaleny. Wyżej stoją figury świętych zakonu kartuzów: założyciela św. Brunona w habicie zakonnym i z krzyżem w ręku oraz św. Hugona, biskupa, z łabędziem w ręku. Ołtarz wieńczy figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem, nad którą króluje Duch Święty. Po obu stronach ołtarza znajdują się niewątpliwie najcenniejsze elementy wyposażenia prezbiterium, sięgające poziomu okien, dwa tłoczone, skórzane kurdybany o wymiarach 5 x 3 m. Zostały wykonane we Flandrii w XVII wieku, a do kościoła trafiły w 1685 roku, dzięki fundacji przeora Wawrzyńca Fendricha. Przepiękne, barwione i złocone zdobienia kurdybanów przedstawiają motywy roślinne i zwierzęce. Do dzisiaj zachowały się jedynie dwa fragmenty (po 21 pól każdy) większej pierwotnie całości (60 pól). Po prawej stronie ołtarza znajduje się pięknie rzeźbiony tron przeora, pochodzący z 1677 roku. Obok tronu przeora znajduje się bogato rzeźbiona, drewniana chrzcielnica z cynowym naczyniem. Jej górne rzeźby przedstawiają modlących się, a dolne – śpiących zakonników. Na przeciwko tronu, w lewej części prezbiterium usytuowano ambonę.

Oprócz ołtarza głównego, w nawie głównej kościoła, znajdują się jeszcze 4 ołtarze boczne : ołtarz Wieczerzy Pańskiej, wykonany przez gdańszczanina, Hansa Caspara Gockhellera z czarnego marmuru i angielskiego alabastru w 1678 roku, ołtarz Trójcy Świętej, ołtarz Bożego Narodzenia z 1691 roku i ołtarz Hołdu Trzech Króli. Wszystkie trzy ołtarze wykonał z drewna gniewski snycerz Maciej Scholler pod koniec XVII wieku. Nawa główna była pierwotnie podzielona na dwie główne części; wschodnią dla ojców i zachodnią dla braci i prawdopodobnie jeszcze trzecią dla świeckich mężczyzn. Wzdłuż północnej i południowej ściany nawy znajdują się barokowe stalle dla ojców i braci, jedne z najcenniejszych zabytków kościoła. Pochodzą z lat 1641 i 1677. Niestety nie wiadomo nic na temat autorów i miejsca wykonania tego wyjątkowego dzieła. W roku 1641 powstało pierwszych 27 siedlisk, przeznaczonych dla mnichów. Stalle przy ścianie południowej, oznaczone numerami 1-13 posiadają na ściankach zapleckowych rzeźbione figury apostołów. Stalle z numerami 14-27 (przy ścianie północnej) przedstawiają świętych kartuskich oraz świętych eremitów. Ustawienie stall nastąpiło w 1643 roku, w wigilię św. Brunona, czyli 5 października. W 1677 roku wprowadzono kolejne stalle – przeora (numery 28-29), cztery stalle z wizerunkami ewangelistów, wspomniany wyżej tron przeora oraz stalle braci laików. Te ostatnie, najskromniejsze ustawiono również w dwóch rzędach – przy ścianie południowej (numery 37-43) i północnej (30-36). Konstrukcja wszystkich stall jest jednakowa. Składają się one z płyt siedzeniowych, ścian bocznych zamykających partie siedlisk, ścian działowych, poręczy, zaplecków i baldachimu uwieńczonego grzebieniem, tudzież pulpitów, klęczników i parapetu. Płyty i oparcia są gładkie, podczas gdy ścianki, baldachim i zaplecki są bogato zdobione.

W środku nawy, po południowej stronie znajduje się wejście do Złotej Kaplicy, mieszczącej najcenniejszy zabytek świątyni – dawny, gotycki ołtarz główny z 1444 roku. Jest to jeden z najcenniejszych zabytków sztuki gotyckiej na Pomorzu. Niestety tylko centralna część dawnego tryptyku, wraz z predellą znajduje się w Kartuzach. Los pozostałych części jest nieznany. Ołtarz przedstawia scenę koronacji Najświętszej Maryi Panny. Maryi towarzyszy Chrystus z zastępem świętych. Na predelli widnieje wizerunek Maryi, Chrystusa i dwunastu apostołów. Każdy z apostołów trzyma w ręku banderolę z cytatem ze Składu Apostolskiego. Piękny i cenny zabytek został niedawno uratowany od zupełnego zniszczenia – i poddany troskliwej renowacji. Na mensie ołtarzowej znajdują się dwa barokowe relikwiarze w kształcie rąk. Kryją relikwie św. Maurycego i Jedenastu Tysięcy Dziewic. W kaplicy znajdują się także inne relikwiarze – sześć srebrnych, rokokowych, dwa złocone, barokowe; dwa ścienne barokowe i dwa barokowe w kształcie krzyża. Szczególnie ścienne relikwiarze są interesujące – w centralnej części ozdobiono je półszlachetnymi kamieniami. Jeden z nich kryje relikwie św. Gereona i św. Marka, drugi – św. Brunona i św. Dionizego.

Przy ścianie południowej, w sąsiedztwie prezbiterium usytuowano Zakrystię. Prowadzi do niej osobne wejście (wykute w 1895 roku). Wysoko nad wejściem do zakrystii umieszczono zegar słoneczny z czaszką i sentencją Memento mori (Pamiętaj o śmierci) – służącej zakonnikom za codzienne pozdrowienie. Sufit zakrystii tworzą dwa sklepienia gwiaździste, oparte na konsolach. W drzwiach prowadzących do nawy głównej kościoła znajduje się oryginalny XVII wieczny zamek z klamką i okuciami. Ten misterny zestaw dźwigni i zasuw funkcjonuje bez zarzutu po dziś dzień. Północną część nawy głównej wieńczy piękna barokowa balustrada (ukończona w 1640 roku). W balustradzie umieszczono zegar z wyjątkowym wahadłem w kształcie anioła śmierci. Po prawej stronie od wejścia do kościoła znajduje się gotycka kaplica Wszystkich Świętych (dziś św. Brunona) pochodząca z XV wieku, z gwiaździstym sklepieniem. Anioł z kosą w ręku porusza się pod chórem, nad wejściem do świątyni. Kościół posiada dziś wyposażenie w lwiej większości barokowe. Bryła kościoła poza dachem nie uległa przebudowie i zachowała swój surowy gotycki styl. Jedynymi zdobieniami murów wewnętrznych były zachowane do dziś wsporniki sklepień. Na podkreślenie zasługuje fakt, że zabytek nie uległ zniszczeniu podczas ostatnich wojen, możemy go więc podziwiać w oryginalnej formie.

Kościół otoczony był niegdyś systemem krużganków. Do naszych czasów przetrwał niestety tylko fragment małego krużganka, który przerobiono na spowiednicę. Sklepienie krużganka posiada sklepienie żebrowane krzyżowo. Dwa stojące w spowiednicy konfesjonały wykonał w 1929 roku, wzorując się na stylistyce stalli – kartuski rzemieślnik Antoni Kolka.

Z pozostałych obiektów zespołu poklasztornego zachowały się budynki gospodarcze, erem (cela braci zakonnych) oraz refektarz (od 1995 roku siedziba galerii sztuki współczesnej i kawiarni). Erem „P” – jedyny zachowany erem Kartuzji został zbudowany około 1400 roku. Prawdopodobnie świątynię otaczało z trzech stron około 18 eremów. Budynki miały wymiary 8,5 x 11,5 metra. Budynek jest parterowy z wysokim, gotyckim dachem. Wewnątrz znajdowały się pierwotnie takie pomieszczenia jak: pracownia, oratorium, dwa pomieszczenia mieszkalne, mała sień i korytarzyk prowadzący do ustępu. Na początku XVI wieku zbudowano w eremach sklepienia kryształowe w formie ośmioramiennej gwiazdy. Rozbiórka eremów rozpoczęła się w 1791 roku. Cegły przeznaczono pod budowę szkoły. W 1871 roku rozebrano przedostatni, Erem Q. Ostatni, do dzisiaj zachowany przetrwał jako mieszkanie kościelnego. Na południowej ścianie eremu zachował się zegar słoneczny.

Nad brzegiem Jeziora Klasztornego usytuowano zabudowania gospodarcze : młyn, piekarnię, słodownię, browar, spichlerz, stajnie oraz dom pożarny i rybacki. W 1598 roku klasztor odwiedził król Zygmunt III Waza, a w 1661 Jan Kazimierz. Upadek świetności zakonu kartuzów rozpoczął się w XVI wieku, w dobie reformacji, a pogłębił się w czasie rozbiorów Polski. W 1826 roku władze Pruskie doprowadziły po 444 latach istnienia do całkowitej kasacji klasztoru i konfiskaty jego majątku. Dobra klasztorne zostały rozparcelowane, a majątek ruchomy sprzedany na licytacji. Ostatni zakonnik o.Piotr Kazimierz zmarł w 1859 roku. Z dniem 20 grudnia 1842 roku w kościele został ustanowiony lokalny wikariat podlegający parafii w Goręczynie. W czerwcu 1849 roku założono w Kartuzach samodzielną placówkę duszpasterską. Parafię utworzono w 1861 roku. W latach 1928-29 w świątyni przeprowadzono całkowitą renowację wnętrz. Obecnie kościół pw.Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, podniesiony przez papieża do godności Kolegiaty jest Siedzibą Kartuskiej Kapituły Kolegiackiej i pełni funkcje parafialne.

Kartuzy są położone 30 km na zachód od Gdańska, przy drodze nr 211 do Sierakowic. Kolegiata znajduje się w zachodniej części miasta, nad Jeziorem Klasztornym.

Zdjęcia wykonano we wrześniu 2014 roku.