Pierwotny romański kościół kolegiacki w Kielcach, pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny został zbudowany w 1171 roku przez biskupa krakowskiego – Gedeona. Budowla wzniesiona z kamienia ciosanego posiadała dwie wieże strzelnicze, przylegające do prezbiterium. W XIII wieku świątynia była dwukrotnie niszczona : najpierw przez księcia Konrada Mazowieckiego, a później przez Tatarów. W latach 1514-22 kolegiata została gruntownie przebudowana przez biskupa Piotra Myszkowskiego, który przedłużył świątynię w kierunku ku zachodowi. Kościół zaczął przybierać formę krzyża, którego ramię poprzeczne stanowiły wieże z małymi nawami bocznymi. Następnie biskup Jan Albrecht, syn Zygmunta III, przyozdobił wejście marmurowym portalem. W 1719 roku biskup Kazimierz Łubieński wydał polecenie rozbiórki wież i rozpoczął kolejną przebudowę kościoła. Jego ideę kontynuował brat Bogusław wraz z ks. kanonikiem Weysem. Wyrównano wysokość sklepień, ujednolicono wygląd naw bocznych, poszerzono i wydłużono prezbiterium dobudowując od południa zakrystię, a od północy kapitularz ze skarbcem; obłożono część zewnętrznych murów ciosem kamiennym. Przebudowa nadała świątyni charakter wczesnobarokowej, trójnawowej bazyliki zbudowanej na planie prostokąta.

Wyposażenie wnętrza o charakterze późnobarokowym i rokokowym pochodzi w większości z XVIII wieku. W latach 1726-65 krakowscy rzeźbiarze wykonali barokowy ołtarz główny oraz większość ołtarzy bocznych, ławki, ambony i loże biskupie. W ołtarzu znajduje się obraz namalowany przez Szymona Czechowicza w 1730 roku, przedstawiający Wniebowzięcie Matki Boskiej. W lewej – północnej nawie wmurowana jest w ścianę rzeźba z 1646 roku przedstawiająca Matkę Boską z Dzieciątkiem, wykonana z bryły galeny z Karczówki, jednej z trzech wydobytych przez górnika Hilarego Malę. Rzeźba służyła niegdyś jako ołtarz cechu gwarków i górników kieleckich. Obok ołtarza, przy wschodniej ścianie nawy południowej, znajduje się otaczany kultem religijnym namalowany ok. 1600 roku obraz Matki Boskiej Łaskawej Kieleckiej (w 1991 roku papież Jan Paweł II dokonał jego koronacji). W nawie południowej znajduje się też wejście do krypt grobowych. Tuż obok wejścia umieszczono renesansowy nagrobek Elżbiety z Krzyckich Zebrzydowskiej. Wykonał go w „marmurze chęcińskim” nadworny rzeźbiarz królów polskich Włoch Jan Maria Padovano. W nawie środkowej znajdują się okazałe epitafia biskupów krakowskich. Obok ołtarza, w korytarzu znajdują się wejścia do zakrystii oraz znajdującego się na piętrze skarbca. Zgromadzono tam cenne dzieła sztuki sakralnej, dary króla Kazimierza Wielkiego m.in. gotycki kielich z 1362 roku, cenne zabytki rękopiśmiennictwa (Antyfonarz kielecki z 1372 roku) oraz kolekcję ornatów. Polichromia wnętrz wykonana została w 1898 roku przez malarzy krakowskich. Fasada kościoła o wczesnobarokowym charakterze została w znacznej części zrekonstruowana w drugiej połowie XIX wieku. Zdobią ją rzeźby Faustyna Cenglera, wykonane w 1870 roku, a przedstawiające m. in. świętych: Wojciecha, Stanisława, Piotra i Pawła. W latach 1912-14 przebudowano chór, na którym znajdują się trzydziestogłosowe organy wiedeńskie z 1910 roku oraz wykonano malowidła wzorowane na obrazach Jana Matejki. 

Na zewnątrz, po prawej stronie wejścia znajduje się wzniesiona w 1760 roku kaplica Ogrójca. Wnętrza zdobią malowidła czterech ewangelistów, dach pokryty jest blachą miedzianą. Kaplicę wybudował Józef Rogalla. Obok kaplicy na kolumnie stoi figura św. Jana Nepomucena. Z lewej strony wejścia głównego wznosi się dzwonnica, w dolnej swej części z XVII a górnej z XVIII wieku, w której zawieszono trzy dzwony. Biskup Konstanty Felicjan Szaniawski czworoboczną dzwonnicę nadbudował, nadając w górnej części kształt ośmioboku i całość wieńcząc hełmem. Nową dzwonnicą przyozdobił w 1727 roku zegar z kurantem wybijający godziny i kwadranse. Obok dzwonnicy w 1760 roku ustawiono figurę Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Naprzeciw dzwonnicy, na północnej ścianie, w zamurowanym portalu kościoła znajduje się marmurowa tablica – unikalny zabytek z okresu Oświecenia. Ufundował ją w 1782 roku przewodniczący powołanej w 1773 roku Komisji Edukacji Narodowej ks. prymas Michał Poniatowski. Tablica pełniła rolę elementarza i wzorca miar długości, podaje m.in. polskie jednostki długości, ciężaru i powierzchni przedstawiając zarazem podstawowy wzorzec miary długości – Łokieć Koronny. Wyryto także wzorzec stopy paryskiej i angielskiej, oraz litery alfabetu.

Obok kościoła, w północno-zachodnim narożniku cmentarza katedralnego znajduje się mogiła Wojciecha Bartosza Głowackiego, bohatera spod Racławic, który zmarł w Kielcach w 1794 roku na skutek odniesionych ran. Po II wojnie światowej dachy świątyni zostały pokryte blachą miedzianą. Kościół katedralny uzyskał w 1970 roku na 800-lecie swego istnienia, godność bazyliki. 

Katedra znajduje się w centrum miasta, na Wzgórzu Zamkowym, tuż obok pałacu biskupów krakowskich.

Zdjęcia wykonano w lutym 2011 roku.