Romańska bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła w Kruszwicy została zbudowana w latach 1120-40. Pierwotnie była prawdopodobnie siedzibą biskupstwa, które około 1148 przeniesiono do Włocławka. W XVI wieku zniekształcono pierwotną bryłę kościoła, obniżając wieże do poziomu nieco wyższego od ścian naw bocznych, a na osi kościoła wznosząc jedną, ceglaną wieżę. Na przełomie XVII/XVIII wieku nastąpiła barokizacja  wnętrza kościoła. W latach 1856-59 restaurowano świątynię według projektu architekta Hussnera. Zniszczono wówczas jej romański charakter. W latach 1954-56 usunięto pseudoromańsko-gotyckie innowacje i nadano budynkowi dawny kształt.

Kolegiata jest orientowaną, trójnawową bazyliką filarową z transeptem zbudowaną na planie krzyża łacińskiego. Wzniesioną ją z granitu i piaskowca. Posiada pięć absyd o różnej wielkości i jedną ceglaną wieżę. Prezbiterium jest wyodrębnione, kwadratowe, jednoprzęsłowe zakończone półkolistą absydą. Po obu jego stronach znajdują się prostokątne aneksy od wschodu zamknięte absydami, powstałe jeszcze w XII wieku. Absydy znajdują się również na wschodniej ścianie transeptu. Od zachodu pierwotnie wznosiła się dwuwieżowa fasada z emporą w przestrzeni międzywieżowej. Korpus nawowy i prezbiterium od początku były przekryte drewnianym stopem. Z zewnętrznej dekoracji rzeźbiarskiej zachowały się cztery portale, trzy w elewacji południowej, a czwarty (obecnie zamurowany) w północnej.

W kościele znajdują się XVII-wieczne marmurowe płyty poświęcone początkom kościoła i pierwszym biskupom. W północny portal ściany wmurowano płytę nagrobną Zofii Oporowskiej (zm. w 1500 roku), żony Jana Oporowskiego, starosty kruszwickiego. W 1945 roku, w absydach transeptu natrafiono na dolne partie pierwotnych ołtarzy murowanych z ciosów. Budowla zachowała prawie nienaruszony układ przestrzenny i bryłę, poza przebudowaną w XVI wieku fasadą zachodnią. Wnętrze w całej swej surowości i prostocie form w wysokim stopniu nosi cechy autentycznej bazyliki romańskiej. Kolegiata znajduje się w północnej części miasta, przy ulicy Kolegiackiej.

Kruszwica jest położona 15 km na południe od Inowrocławia.

Zdjęcia wykonano w lipcu 2017 roku.

  • Elewacja południowa

  • Elewacja południowa

  • Elewacja południowa z wieżą

  • Narożnik południowo-zachodni

  • Romańskie okno w wieży

  • Potral w transepcie

  • Portal południowy

  • Portal południowy

  • Elewacja zachodnia

  • Elewacja północna

  • Zamurowany portal północny

  • Narożnik północno-wschodni

  • Absydy północno-wschodnie

  • Widok od wscodu

  • Absydy południwo-wschodnie

  • Narożnik południowo-wschodni

  • Widok ogólny

  • Prezbiterium

  • Nawa główna

  • Nawa boczna

  • Ołtarz boczny

  • Epitafium

  • Nawa główna

  • Epitafium

  • Płyta nagrobna Zofii Oporowskiej

  • Nawa północna

  • Drewniany strop

  • Ołtarz boczny

  • Transept

  • Nawa północna

  • Belka tęczowa

  • Konfesjonał