Staropruska osada leżąca na pograniczu ziem Warmów i Bartów – Lecbarg – już w 1240 roku została podbita przez Krzyżaków. W tym roku pojawiła się pierwsza wzmianka o Lidzbarku. Rok później istniał tu już drewniany zamek krzyżacki. Już w 1242 roku wybuchło powstanie (1242–49) uciemiężonych Prusów przeciwko krzyżackiemu najeźdźcy. Lecbarg został odbity z rąk zakonników i doszczętnie zniszczony. W następnym roku gród został  odzyskany przez Zakon. Zamek przekazany został w 1251 roku pierwszemu biskupowi diecezji warmińskiej Anzelmowi. W 1260 roku wybuchło kolejne, II powstanie pruskie, w tym także roku bp Anzelm wydał dekret erekcji kapituły warmińskiej. Po uciążliwym oblężeniu w 1261 roku dowodzonym przez wodzów pruskich, Warmijczyka Glappo oraz Auktumo z Pomezanii, Lecbarg wrócił do pierwszych właścicieli. W 1274 roku osada ponownie powróciła do rąk Krzyżaków. Trzeci rezydujący tu biskup warmiński, Eberhard z Nysy na Śląsku, nadał 12 sierpnia 1308 roku prawo miejskie lokacji chełmińskiej. Jeszcze w XIV wieku wybudowano ratusz, kościół i szpital. W drugiej połowie XIV wieku zaczęto otaczać miasto murami z basztami i bramami. Wszystko to miasto zawdzięczało Janowi z Miśni, który w 1350 roku wybrał miasto jako siedzibę dla biskupów warmińskich. W tym także roku rozpoczął on budowę murowanego zamku. W 1411 roku lidzbarski zamek wybrał na swą siedzibę wielki mistrz Henryk von Plauen i rezydował w nim dwa lata. W 1414 roku Lidzbark Warmiński został spalony przez oblegające miasto wojska polskie. W czerwcu 1440 roku Lidzbark na zjeździe w Elblągu przystąpił do antykrzyżackiego Związku Pruskiego i uznał władzę króla polskiego. Biskupstwo warmińskie obdarzone zostało fotelem w senacie polskim w 1497 roku. W Lidzbarku zapadła decyzja, aby królem Polski został Stanisław Leszczyński. W latach 1767–95 biskupem warmińskim był Ignacy Krasicki. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku Warmia została wcielona do Królestwa Prus. Biskupi i kapituła stracili swą władzę, kraj podzielono na powiaty, a na zamku usytuowano garnizon pruski. Po drugim rozbiorze Ignacy Krasicki opuścił Warmię, a po jego śmierci rezydencja biskupów została przeniesiona do Olsztyna, w związku z czym Lidzbark powoli zaczął tracić swoją dotychczasową dominującą pozycję. W 1816 i 1818 roku rozebrano bramy: Kościelną, Młyńską i Zamkową, gdyż utrudniały komunikację. Po zdobyciu przez Armię Czerwoną w 1945 roku miasto było zrujnowane w 80%. W kolejnych latach Lidzbark został zaludniony i przystosowany do życia przez ludność napływową z Polski centralnej oraz Kresów. W 1958 roku podjęto decyzję o nieodbudowaniu z ruin Starego i Nowego Miasta, a w następnych dziesięcioleciach na pozostałościach lidzbarskiej Starówki wzniesiono betonowe blokowiska. Wyburzono również wiele cennych zabytkowych budynków, między innymi osiemnastowieczne domy w rejonie Placu Młyńskiego i ulicy Klasztornej i dziewiętnastowieczną pierzeję ulicy Wysokiej Bramy. Najważniejsze zabytki miasta:

– Zamek biskupów warmińskich wraz z przedzamczem, bastionem i basztą(osobny artykuł)

– Kolegiata wraz z klasztorem i wikarówką – W 1315 roku na miejscu aktualnego kościoła św. Piotra i Pawła stała drewniana bazylika. Pierwszym proboszczem lidzbarskim w latach 1305-21 był ks. Heynemann. Przypuszczalnie pierwszy kościół drewniany w Lidzbarku spalił w 1311 roku książę litewski Witenes. Znana jest data konsekracji kościoła drewnianego z roku 1315 pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Budowę świątyni murowanej zrealizowano w połowie XIV wieku w formie trójnawowej, pięcioprzęsłowej hali. Kościół posiada sklepienia gwiaździste z końca XIV wieku w nawie głównej i nawach bocznych oraz z XV wieku w kaplicach przywieżowych. Wieża kościelna, początkowo niska z nadbudową drewnianą, wybudowana została w ostatnich latach XIV wieku i była podwyższana w dwóch kolejnych wiekach. Po pożarze kościoła w 1698 roku (spłonął dach i wieża) i później wykonanym remoncie na dachu kościoła pojawiła się barokowa sygnaturka, a wieżę kościelną ozdobił hełm zakończony chorągiewką z herbem biskupa Teodora Potockiego. Kościół został rozbudowany w latach 1892-96, kiedy to od strony wschodniej dobudowano trójnawowe bazylikowe prezbiterium, nową zakrystię i kruchty boczne. W kościele Św. Apostołów Piotra i Pawła przeważa wyposażenie neogotyckie, chociaż zachowała się część starszych zabytków. Obecny ołtarz główny pochodzi z pierwszego dwudziestolecia XX wieku. Ozdobą tego ołtarza jest rokokowa balustrada wykonana przypuszczalnie przez Schmidta z Reszla i posągi dwóch aniołów przypisywane Perwangerowi z Tolkmicka. W zwieńczeniu ołtarza bocznego w zakończeniu nawy południowej znajduje się grupa św. Anny Samotrzeciej z ok. 1500 roku. W ołtarzu tym znajduje się obraz MB Śnieżnej z XVII w. zakryty srebrną sukienką. W lidzbarskiej farze z ołtarzy bocznych znajdujących się przy filarach dwa zasługują na uwagę. Ołtarz (przy trzecim filarze od prezbiterium, między nawą środkową a południową) z XVII wieku z obrazem św. Walentego uzdrawiającego chorego – obraz malowany przez Meyera, oraz równoległy ołtarz po stronie północnej św. Michała Archanioła fundowany przez biskupa warmińskiego Szyszkowskiego. W posadzce kościoła zachowało się ok. 25 znacznie już zatartych płyt nagrobnych. Najcenniejsze z okresu renesansu są wmurowane w ścianę kościoła. Należy do nich mosiężna płyta Hildebranda Ferbera (brata biskupa Ferbera zmarłego w 1530 roku) oraz Krystyny Flaschbinder (matki biskupa warmińskiego Jana Dantyszka zmarłej w 1539 roku). Do późniejszych należą: epitafium Jerzego Szyszkowskiego fundowane w 1641 roku przez biskupa Szyszkowskiego i płyta nagrobna Tomasza Bagniewskiego fundowaną 1736 roku przez biskupa Szembeka. Do najważniejszych zbiorów skarbca lidzbarskiej fary należą: – herma św. Idy z ok. 1420 roku w srebrnej koronie z XX wieku; – gotyckie kielichy (dwa z XV wielu i jeden z XVI wieku); – pacyfikał (krzyż) z XVI wieku posiadający stopę i nodus z początków XVIII wieku, z umieszczonym na nim krzyżem z XVI wieku; – pacyfikał z XIII wieku i stanowiąca komplet XVIII wieku monstrancja.

– Dawny kościół ewangelicki – najwybitniejszy przykład architektury protestanckiej na Warmii, wybudowany w latach 1818-23 ze środków Fryderyka Wilhelma III. Projekt budowli wykonano w Wyższej Deputacji Budowlanej (Oberbaudeputation) w Berlinie. Drewniany kościół został wystawiony w konstrukcji ryglowej, na kamiennej podmurówce, oszalowany, stanowi trójnawową, pięcioprzęsłową bazylikę emporową, z płytkim prezbiterium od północy i dwuwieżową fasadą od południa. We wnętrzu umieszczone są empory wsparte na czworobocznych słupach, otwarte do nawy głównej szerokimi półkolistymi arkadami. Jest pseudoromańską bazyliką, aktualnie cerkwią prawosławną. We wnętrzu świątyni mieści się współczesny ikonostas. Świątynia znajduje się przy ulicy Wysoka Brama.

– Kościół Podwyższenia Krzyża – barokowy kościółek postawiony jako wotum dziękczynne za kres epidemii dżumy. Biskup Załuski chciał stworzyć sanktuarium dla drewnianego krzyża, który stał na miejscu aktualnego kościoła. Początkowo znajdowała się tu jedynie kaplica. Kamień węgielny poświęcono w roku 1709, ale chorągiewka na szczycie pochodzi z roku 1789, wtedy prawdopodobnie za biskupa Krasickiego ukończono tę barokową świątynię projektu Ernesta Mazura. Barokowe wyposażenie pochodzi z roku 1790. Mały kościółek otoczony jest murami z dwiema narożnymi kaplicami. Sufit płaski, drewniany z polichromią. W środku drewnianego jednoosiowego ołtarza obraz Matki Boskiej Częstochowskiej pokryty kotarą. Wnętrze jest przestronne i dobrze oświetlone. Dwa ołtarze boczne są podobne do głównego, ale mniejsze. Świątynia ma wymiary 24 x 10 m i jest odwrotnie orientowana o dwuspadowym dachu.

– Wysoka Brama. Jest to przedbramie zwane Wysoką Bramą, przy której znajdował się niegdyś barbakan (usunięty w roku 1868). Jest to najbardziej monumentalny zabytek tego typu na Warmii i Mazurach; przypomina Bramę Holsztyńską w Lubece. Ta gotycka budowla powstała w latach 1466-78. Górną część przemurowano około 1850 roku. Jest czteropiętrowa, a po dwóch bokach ma dwie półokrągłe baszty, połączone ze sobą głównym korpusem bramowym. W środkowej części bramy znajduje się ostrołukowy przejazd. Fasada budynku ozdobiona jest od swej strony zewnętrznej na ścianach najwyższego piętra fryzem o łukach z profilowanej cegły, oplatającym zygzakiem koronę murów. Widnieją też tutaj cztery blendy oraz 4 tarcze. Dawniej łączyła ją z właściwą bramą w murach miejskich murowana szyja o długości około 20 m.

– Mury obronne i układ urbanistyczny. Zaraz po połowie XIV wieku zaczęto otaczać miasto murami z basztami i bramami. Od wschodu, południa i części zachodu świetną naturalną ochroną była Łyna. Mury tu też były osłonowe, słabsze. Od północy powstały masywne mury z licznymi basztami i sucha fosą, o ich ogromie może świadczyć fakt, że zachowały się do dzisiaj. Budowę fortyfikacji zakończono w 1357 roku. Przez lata dobudowywano do murów małe domki biednych mieszkańców. Mury stały się dla nich ochroną, zachowały się bowiem 2 XV-wieczne domy.

– Oranżeria Krasickiego, barokowo-klasycystyczny pawilon ogrodowy wzniesiony w latach 1711-24 dla biskupa Teodora Potockiego, rozbudowany ok. 1770 roku dla biskupa Ignacego Krasickiego. Przebudowa objęła: dobudowę skrajnych pomieszczeń, wykonanie owalnych okien sali głównej i ujednolicenie elewacji zewnętrznej. Obiekt nabrał w ten sposób cech barokowego klasycyzmu stanisławowskiego.

– Ratusz – neogotycki XIX-wieczny. Trwają prace projektowe nad odbudową średniowiecznego – spalonego, najokazalszego na Warmii ratusza.

Lidzbark Warmiński jest położony 40 km na północ od Olsztyna, przy drodze nr 51 do Bartoszyc.

Zdjęcia wykonano w maju 2018 roku.