Początki obecności zakonu cystersów w Lubiążu sięgają drugiej połowy XII wieku. W 1163 roku książę śląski Bolesław Wysoki sprowadził cystersów z Pforty nad Saalą w Turyngii. Było to pierwsze osadzenie tego zakonu na Śląsku. Fundacja ta została zatwierdzona w 1175 roku. W ciągu wieków, dzięki nadaniom książęcym i prywatnym, klasztor stał się jednym z większych posiadaczy ziemskich na Śląsku.

W 1200 powstał pierwszy kościół w którym w 1201 pochowano księcia Bolesława Wysokiego. W tym okresie powstały prawdopodobnie pierwsze zabudowania klasztorne. W pierwszej połowie XIV wieku powstał nowy kościół, do którego w latach 1311–12 dobudowano kaplicę grobową i zabudowania klasztorne. Po odbudowie klasztoru, doszło pod koniec XV wieku do konfliktu w obrębie konwentu pomiędzy polskimi i niemieckimi zakonnikami, wskutek czego w 1492 wygnano wszystkich zakonników, a budynki klasztorne przejęły na krótki okres władze świeckie, wykorzystując je jako siedzibę w czasie polowań. Mnisi powrócili w 1498 i do 1510 przeprowadzili gruntowną odnowę klasztoru po zniszczeniach husyckich oraz późniejszych zaniedbaniach, a także ufortyfikowali cały kompleks.

Znaczne zniszczenia własności zakonu miały miejsce w czasie wojny trzydziestoletniej. W latach 1681 – 1739 dzięki ogromnej zamożności klasztoru powstają nowe obiekty: pałac opatów, klasztor, browar, piekarnia, szpital i wiele innych zabudowań gospodarczych. W tym czasie gruntownie przebudowano także wnętrze kościoła Najświętszej Marii Panny nadając mu wspaniały barokowy wystrój i wyposażenie. Nowy pałac opata, kościół i klasztor tworzą ogromny kompleks należący do największych tego typu w Europie środkowej. Wnętrza wypełniają wspaniałe sale: sala książęca, biblioteka, jadalnia opata, refektarz i ponad 300 innych pięknych pomieszczeń zdobionych znakomitymi płótnami wielkiego malarza śląskiego Michała Willmanna, Mateusza Steinla.malowidłami Krystiana Bentuma i Feliksa Schefflera, rzeźbami Franciszka Mangoldta. Opat sprowadził w 1660 do Lubiąża czołowego malarza barokowego na Śląsku Michała Willmanna. Willmann do śmierci mieszkał w Lubiążu wykonując liczne obrazy i freski.

W 1810 roku własność klasztoru zostaje sekularyzowana. Kościół cystersów zostaje zamieniony w kościół parafialny, w budynkach gospodarczych w 1817 roku urządzono stadninę koni, a w zabudowania klauzury w 1823 roku adaptowano na szpital psychiatryczny. W latach 30. XX wieku przy kompleksie budynków poklasztornych rozpoczęto prace konserwatorskie. Jednocześnie w 1936 roku urządzono w nich fabrykę zbrojeniową. W latach 1945-48 w zabytku funkcjonował szpital Armii Czerwonej. Następnie został przekazany władzom polskim. Od 1950 roku część zabudowań wykorzystywana była jako magazyny Domu Książki i Muzeum Narodowego z Wrocławia. Reszta nieużytkowanego obiektu nie posiadała gospodarza i popadała w ruinę.

Dopiero w 1962 roku służby konserwatorskie podjęły prace zabezpieczające. Brakowało jednak środków jak i wizji zagospodarowania obiektu. W 1989 roku powołano do życia Fundację Lubiąż. Jej celem statutowym jest remont całego zespołu zabytkowych zabudowań. Jak dotąd udało się m.in. zabezpieczyć i wyremontować najważniejsze sale w pałacu opatów: salę książęcą i jadalnię opata.

Zespół klasztorny jest drugim co do wielkości obiektem sakralnym na świecie (pierwszym jest kompleks pałacowo-klasztorny Eskurial w Hiszpanii), kubaturą trzykrotnie większym od Zamku Królewskiego na Wawelu. Powierzchnia dachów zajmuje ok. 2,5 ha, a długość fasady wynosi 223 metry i jest to najdłuższa fasada barokowa w Europie. Posiada ponad 600 okien. W skład zespołu klasztornego wchodzą:

– bazylika Wniebowzięcia NMP z lat 1270–1340 (zbudowana na pozostałościach romańskiego kościoła Wniebowzięcia NMP z XII wieku, przebudowana w latach 1649–1715),

– pałac opatów (1681–99, przebudowany w latach 1734–38),

– klasztor (1692–1710),

– pomocniczy kościół św. Jakuba (ok. 1700),

– budynek bramny (1601, przebudowany w 1710),

– i inne.

W krypcie pod gotycką bazyliką znajdują się nagrobki Piastów Śląskich (m.in. Bolesława Wysokiego) oraz mumie opatów cysterskich i zakonników. Do dziś w dobrym stanie zachowało się 98 mumii.

Lubiąż jest położony nad brzegiem Odry około 20 kilometrów na południowy-zachód od Wołowa. Zespół klasztorny położony jest w południowej części miejscowości, w pobliżu Odry.

Zdjęcia wykonano w lipcu 2025 roku.