Nad brzegiem rzeki Łupawy (w pobliżu wsi o tej samej nazwie) ludność należąca do kultury pucharów lejkowatych, już 5000 lat przed naszą erą, zbudowała największe zachowane cmentarzysko grobów megalitycznych w Polsce.

Centrum łupawskiego kompleksu osadniczego stanowiła rozległa osada o powierzchni ok. 16 ha, ulokowana po wschodniej stronie rzeki, ok. 2 km na północ od Łupawy, na terenie sąsiednich Poganic. Tuż obok niej, po zachodniej stronie polnej drogi z Łupawy do Poganic, znajdują się trzy cmentarzyska z megalitami.

Megality są to prehistoryczne grobowce wzniesione z dużych kamieni. Na terenie Polski do ich budowy wykorzystywano głazy narzutowe, dlatego nie są one zazwyczaj tak monumentalne jak te, które zachowały się w innych krajach Europy Północnej. Brak odpowiednich kamieni nasi pradziadowie nadrabiali ich ilością. Odkryte na Kujawach, zbudowane zasadniczo z drobnych kamieni i ziemi największe polskie megality mają nawet do 150 m długości !

Grobowce łupawskie są mniejsze, bo osiągają maksymalnie 56 m długości (przeciętnie 20-30 m) i 10 m szerokości, ale za to jest ich tu znacznie więcej – w różnym stanie zachowało się aż 48 grobów. Pierwotnie składały się one z trapezowatej obstawy kamiennej z dużych starannie ułożonych głazów, którą wypełniano brukiem z mniejszych kamieni, a na nim wznoszono stożkowaty nasyp ziemny dochodzący do 3 m wysokości. Po 5,5 tys. lat, bo mniej więcej tyle czasu upłynęło od wzniesienia ostatnich grobowców nad Łupawą, pozostały z nich już tylko luźne konstrukcje kamienne, które tylko wprawne oko archeologa potrafi odróżnić od przypadkowo rozrzuconych po lesie głazów. Kilkanaście z nich zostało jednak częściowo zrekonstruowanych i można je dzisiaj podziwiać w całej okazałości. W każdym z grobowców odnajdywano zazwyczaj tylko jeden pochówek ciałopalny i to raczej skromnie wyposażony. Bez wątpienia groby te były związane z kultem wybitnych przodków, których pozycja społeczna nie była zależna od majątku.

Łupawa jest położona 25 km na wschód od Słupska, przy drodze nr 211 do Czarnej Dąbrówki.

Megality znajdują się na północ i wschód od centrum wsi.

Zdjęcia wykonano w marcu 2022 roku.