Nazwa miasta Nowe wywodzi się ze średniowiecza, kiedy to zwało się po łacinie Novo Castro czyli Nowy Gród. Przypuszczalnie pierwszy gród znajdował się pod koniec I tysiąclecia n.e. na tzw. Garbuzach. Po podziale dzielnicowym Pomorze odzyskiwać zaczęło swą autonomię i w 2 połowie XII wieku założono tu nowy gród.

Po raz pierwszy występuje on w źródłach pisanych w 1266 roku jako miejsce śmierci księcia Świętopełka i późniejszej potyczki z Krzyżakami. W 1277 roku Nowe stało się udokumentowaną siedzibą kasztelanii, w 1282 roku osadzono tu pierwszych franciszkanów. W okresie rządów czeskich Nowe, jako miasto prywatne, oddane zostało Potężnemu rodowi Święców. Zdobyte i zniszczone przez Krzyżaków, w 1301 roku od nich uzyskało prawa miejskie chełmińskie. Odbudowane zostało w drugiej połowie XIV wieku częściowo na planie dawnej owalnicy pomorskiej (zbieg czterech ulic ku dawnej Bramie Grudziądzkiej), częściowo na planie regularnym (kwadratowy rynek i prostopadłe ulice). Miasta broniły mury obronne o długości 1000 m, z szesnastoma wieżami; fosa oraz dogodne położenie na wysoczyźnie nadwiślańskiej. Podczas trzynastoletniej wojny z Krzyżakami (1454-66) chorąży poznański Mikołaj Tomicki (późniejszy ojciec Piotra Tomickiego podkanclerza koronnego) w 1460 roku zdobył na czele swej chorągwi twierdzę Neuenburg (dziś Nowe) nad Wisłą. Lecz około 1462 roku Polacy utracili tą twierdzę na rzecz Krzyżaków a ponownie ją odbił Piotr Dunin burgrabia krakowski w 1465 roku. Nowe na mocy postanowień II Pokoju Toruńskiego stało się częścią Prus Królewskich, siedzibą lokalnych starostów. W XVI wieku miasto przeżywało okres prosperity związanej z handlem zbożem. Jednakże wojny szwedzkie i towarzyszące im zarazy spowodowały wyludnienie i zniszczenie miasta. W XVIII wieku Nowe straciło swe dawne znaczenie, a w 1772 roku przeszło pod zabór pruski. W 1920 roku stało się na powrót częścią Rzeczypospolitej Polski. Okres międzywojenny to czas krzepnięcia nowego obrazu gospodarczego miasta, związanego z meblarstwem opartym o lokalny surowiec. 3 września 1939 roku miasto zajęły wojska niemieckie i stało się ono częścią III Rzeszy. Był to okres szczególnej eksterminacji polskiej inteligencji i ludności pochodzenia żydowskiego. Ok. 1943 roku w okolicznych lasach nasilała się też działalność partyzancka podporządkowana Gryfowi Pomorskiemu a potem Armii Krajowej. 19 lutego 1945 roku do Nowego weszły jednostki 2 Radzieckiej Armii Uderzeniowej. Nowa władza dokonała eksterminacji nazbyt patriotycznie aktywnych Polaków.

Pomimo niespokojnych losów miasta, pozostało w Nowem wiele zabytków świadczących jego dawnej świetności:

– Stare Miasto zachowało do dziś niemal nienaruszony układ średniowiecznego krzyżackiego miasta z elementami wcześniejszej jeszcze, pomorskiej siatki ulic. Jej centrum stanowi kwadratowy rynek, przy którym mieściły się niegdyś 32 budynki, na nim zaś był ratusz i drewniane sukiennice handlowe. Pozostałe 98 budynków prywatnych znajdowało się przy ulicach, z których dwie, jako przedłużenie traktów handlowych, miały szczególne znaczenie: Gdańska i Grudziądzka. Całość otaczały mury i wieże obronne. W trzech narożnikach miasta znajdowały się jego główne budowle: w północno-zachodnim – fara, w południowo-wschodnim – kompleks zakonny z kościołem i klasztorem. Poza miastem mieściła się jeszcze jedna świątynia. W rynku znajdują się liczne kamieniczki o zewnętrznym wystroju jeszcze barokowym, częściej zaś secesyjnym.

– Zamek (osobny artykuł) został zbudowany w połowie XIV wieku przez Zakon Krzyżacki na miejscu pomorskiego kasztelu. Zachowane wschodnie skrzydło główne i północne pomocnicze było uzupełnione murami i wieżami. Po 1465 roku siedziba starostów nowskich, mocno zdewastowany podczas wojen szwedzkich. Po I rozbiorze w znacznym stopniu rozebrany, zachowane skrzydło główne przekształcono w zbór ewangelicki. Potem było magazynem i remizą. W końcu lat 70. rozpoczęto jego adaptację na obiekt upowszechniania kultury, zakończoną w 1992 roku.

– Mury Obronne – w okresie pomorskim drewniano-ziemne, strzegły grodu od południa z zachodu, potem rozbudowane w cegle i w pełni zamknięte. Mury miały długość ok. 1 km i były wzmocnione 16 wieżami oraz 4 bramami: Grudziądzka, Gdańska, Wodna i Rybacka, uzupełnione fosą z wodą. Mury obronne częściowo zostały rozebrane w XIX wieku, lecz mimo to zachowało się ich jeszcze około 550 m, z podstawami 12 wież oraz sporym odcinkiem fosy, obecnie częściowo zajętym przez Amfiteatr Miejski.

– Fara pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty (osobny artykuł) – kościół budowany około 100 lat, począwszy od połowy XIV wieku, przypuszczalnie w miejscu wcześniejszej, drewnianej świątyni. Jest to halowa świątynia w stylu gotyckim z przesklepionym prezbiterium i 3 nawami, niegdyś nakryta drewnianym stropem. Do kościoła przylega charakterystyczna bocznie ustawiona wieża i bogato zdobione szczyty. W latach 1911–14 rozbudowany, podczas zakładania sklepień nawowych odnaleziono pozostałości bogatych malowideł ściennych, częściowo zachowanych. Obecny wystrój wnętrz barokowo–rokokowo, w dużym stopniu oryginalny.

– Kościół pw. św. Maksymiliana Marii Kolbe to dawny kościół franciszkański z kryptą z ok. 1311 roku i średniowiecznym prezbiterium. W XVI wieku przejęty przez protestantów, w latach 1604–1821 bernardyński. Ponownie przejęty przez protestantów i odbudowany w stylu neogotyckim (nawy) z dodaniem wieży. Po II wojnie światowej zdewastowany. Od końca lat 70-tych jest świątynią katolicką. We wnętrzu znajduje się ołtarz główny z zaadoptowanej kompozycji XVI-wiecznej „Ukrzyżowanie”.

– Kapliczka pw. św. Jerzego zbudowana w XV wieku przy trakcie gdańskim na planie wydłużonego ośmiokąta, wedle wzoru świątyni jerozolimskiej.

Nowe jest położone około 20 km na północ od Grudziądza, przy drodze nr 91 do Gniewu.

Zdjęcia wykonano w maju 2014 roku.