Gotycki kościół pw. św. Mateusza w Nowym Stawie został zbudowany około 1400 roku z inicjatywy mieszczan i Krzyżaków. Świątynię konsekrowano w 1408 roku. Jest to jeden z najpotężniejszych i najważniejszych obiektów architektury gotyckiej na Żuławach.  Jej rozmiary wynosiły 30 x 55 metrów, a wysokość ok. 55 m. Prace ukończono pod koniec XV wieku. Budowla poświęcona św. Mateuszowi, opiekunowi celników, jest kościołem w typie halowym, trzynawowym, o harmonijnym zespole wnętrza. Nawy boczne są oddzielone od nawy głównej ośmiobocznymi filarami. Pomimo przebudowy przeprowadzonej w latach 1573-74 świątynia zachowała swój gotycki charakter. Posiada dwie monumentalne nierówne wieże, oraz płaski, drewniany strop. Drewniana nadbudowa wieży północnej pochodzi z roku 1704. W latach 1573-74 mistrz Bartłomiej Piper wykonał nad prezbiterium gotyckie sklepienie gwiaździste, natomiast w zakrystii sklepienie gwiaździste i krzyżowe. W okresie reformacki kościół zachował swój katolicki charakter. Po pożarze w 1568 roku, w którym zniszczone zostało jego wyposażenie, został odbudowany w latach 1573-74 dzięki fundacji opata oliwskiego Kaspra Geschkau. W dokumentach wizytacyjnych z XVI wieku opaci oliwscy nazywali nowostawską świątynię „bazyliką żuławską”. Kolejne stulecia, obie wojny światowe nie przyczyniły się do znacznych zniszczeń obiektu. Kolegiata św. Mateusza Apostoła od 15 stycznia 2015 jest siedzibą żuławskiej kapituły kolegiackiej.

Wewnątrz kościoła znajdują się dwa zabytkowe obiekty: późnogotycka figura Madonny z Dzieciątkiem z około 1500 roku oraz manierystyczny ołtarz główny – Trójcy Przenajświętszej – z 1609 roku przywieziony z Braniewa. Ponadto w nawach bocznych i prezbiterium znajdują się 4 barokowe ołtarze boczne. Ołtarze „Biczowanie” oraz świętego Józefa zdobiące prezbiterium zostały poddane renowacji w roku 2009. Ołtarz „Ecce Homo” pochodzi z XVIII wieku, ma barokowy charakter, jest z warsztatu pomorskiego, drewniany, polichromowany, umieszczony w północnej nawie kościoła. W części centralnej retabulum znajduje się obraz przedstawiający Trójcę Świętą, w rzeźbionej, profilowanej ramie. Po bokach kolumny, z głowicami korynckimi i ażurowe uszaki, ozdobione ornamentami z mięsistego akantu. Powyżej, nad gzymsem, zwieńczenie w kształcie owalnym, z obrazem przedstawiającym „Ecce Homo”, malowanym olejno na płótnie, w ramie ozdobnej akantem. Nad obrazem, na cokole, ustawiona promienista gloria. Mensa typu sarkofagowego, z centralnie umieszczonym monogramem „IHS”, ozdobionym ornamentem roślinnym. Trzeci obraz przedstawia złożenie Pana Jezusa do grobu.

Inne zabytki to: – Feretron Najświętszej Maryi Panny i Trójcy Przenajświętszej z XVIII wieku; – Feretron Narodzenia Chrystusa i Powołania św. Mateusza z XVIII wieku; – Obraz Adoracji Najświętszego Sakramentu z XVIII wieku znajdujący się w prezbiterium świątyni; – Obrazy Ewangelistów: Marka, Mateusza, Jana i Łukasza znajdujące się w prezbiterium świątyni; – Ambona z XIX wieku w nawie głównej; – Gotycka chrzcielnica z XV wieku w przedsionku świątyni; – Dzwony: duży z 1872 roku odlany w Królewcu przez Johanna Grossa, średni z 1852 roku odlany w Chełmnie przez Friedricha Schulza, mały ufundowany przez proboszcza nowostawskiego Pawła Szczukę w 1729 roku oraz dzwon milenijny ufundowany przez parafian w Tysiąclecie Chrztu Polski w 1966 roku.

W północnej części rynku miasteczka wznosi się dawny zbór ewangelicki, wybudowany w stylu neogotyckim w latach 1803-04 na miejscu spalonego w 1802 roku ratusza. W 1863 roku dobudowano do niego 50-cio metrową ośmioboczną, zwieńczoną spiczastym hełmem  wieżę, którą ze względu na charakterystyczny kształt potocznie nazwano „ołówkiem”.

Nowy Staw jest położony 12 km na południowy-zachód od Nowego Dworu Gdańskiego, przy lokalnej drodze do Malborka. Kościół znajduje się w centrum miasta.

Zdjęcia wykonano w maju 2018 roku.