Gotycka, trójnawowa bazylika konkatedralna św. Jakuba Apostoła została zbudowana w II poł. XIV wieku. W 1596 roku wieżę kościoła (w części drewnianą) zastąpiono nową o wysokości 63 metrów. W 1721 roku świątynia została przebudowana przez Piotra Olchowskiego z Reszla (kaplice boczne). W 1864 roku kościołowi groziło zawalenie i musiano go zamknąć. Oddano go do użytku po generalnym remoncie wykonanym w latach 1866-68, ale prace nad restauracją wnętrza trwały jeszcze kilkanaście lat. W 1896 roku z nieznanych przyczyn wybuchł w kościele pożar i wyrządził sporo strat. Co najmniej od 1565 roku (brak danych dla wcześniejszego okresu) wygłaszano w kościele kazania po polsku. Na początku XVIII wieku wszyscy księża katedralni byli Polakami. W ciągu wieków odwiedzali olsztyński kościół, modlili się w nim wybitni Polacy: Jan Dantyszek, Marcin Kromer i Ignacy Krasicki, wszyscy trzej piastujący godność biskupów warmińskich oraz król Władysław IV. W latach 1898-1900 był tu organistą Feliks Nowowiejski, kompozytor „Roty” i „Legendy Bałtyku”. 

W porównaniu z bogactwem swej architektury kościół ma znacznie skromniejsze wyposażenie wnętrza. W 1807 roku, podczas wojen napoleońskich, Francuzi zamknęli w nim półtora tysiąca jeńców rosyjskich, a ci, broniąc się przed ostrym mrozem, spalili tu wszystko, co mógł strawić ogień. Mimo to zachowało się w kościele trochę zabytków ruchomych z okresu: gotyku (m.in. tabernakulum ścienne z kratą gotycką, tryptyk późnogotycki), – renesansu (m.in. dekoracja malarska tabernakulum ściennego, tryptyk św. Krzyża, świeczniki), – baroku (rzeźby apostołów św. Andrzeja i św. Jakuba Starszego, krucyfiks ponadnaturalnej wielkości, obraz Matki Boskiej Różańcowej, chrzcielnica i in.). W Kaplicy Wieczystej Adoracji olsztyńskiej katedry znajduje się późnogotycki tryptyk wykonany przez nieznanego artystę na początku XVI wieku. W centrum ołtarza znajduje się Matka Boża z Dzieciątkiem. Po lewej stronie NMP znajduje się św. Katarzyna, po prawej św. Kanut, królewicz duński. W skrzydłach bocznych tryptyku umieszczono figury Dwunastu Apostołów. Od 1945 roku kościół jest prokatedrą, od 1973 konkatedrą, a od 2004 roku bazyliką mniejszą.

Świątynia znajduje się w granicach Starówki, w jej wschodniej części, przy ul. Długosza.

Zdjęcia wykonano w maju 2018 roku.