Sandomierz to jedno z najstarszych, najpiękniejszych i najważniejszych historycznie miast Polski. Początki osadnictwa na tym terenie pochodzą z młodszej epoki kamiennej – neolitu (5200 p.n.e. – 1700 p.n.e.). W X stuleciu gród leżał na tranzytowym szlaku handlowym z Pragi poprzez Kraków do Kijowa, opisanym przez podróżnika Ibrahima Ibn Jakuba. Inny geograf arabski Al Idrisi opisując w XII w m.in. ważniejsze ośrodki handlowe na ziemiach polskich, wymienia również Sandomierz. Na podstawie badań archeologicznych można na tym terenie wyodrębnić w XII wieku kilka skupisk osadniczych, z których na czoło wysuwa się gród na obecnym wzgórzu zamkowym, strzegący przeprawy przez Wisłę. W średniowiecznej Polsce obok Wrocławia oraz Krakowa, miasto zaliczone zostało przez Galla Anonima do jednej z trzech głównych siedzib Królestwa Polskiego. W okresie rozbicia dzielnicowego było stolicą Księstwa Sandomierskiego, a przez około 700 lat również miastem wojewódzkim. Pierwszym władcą (w okresie od 1146 do 1166) był Henryk Sandomierski, syn Bolesława Krzywoustego. Pierwsza inicjatywa lokacyjna na prawie niemieckim dotycząca Sandomierza miała miejsce przed 1243 rokiem. Miasto zostało zdobyte przez Tatarów w 1259 za czasów Piotra z Krępy. Po zniszczeniach w czasie najazdów tatarskich nastąpiła ponowna lokacja w 1286 nadana przez Leszka Czarnego. Od końca XIV wieku aż do rozbiorów, Sandomierz był miejscem, w którym odbywały się sądy szlacheckie pierwszej instancji: ziemski i grodzki. W okresie zaborów Sandomierz stracił swoje znaczenie administracyjne, a także gospodarcze. Dodatkowo został dość poważnie zniszczony przez I wojnę światową. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę miasto wyrwało się ze stagnacji i zaczęło się prężnie rozwijać. W 1939 roku miał stać się stolicą nowego województwa, czyli województwa sandomierskiego. Plany te zniweczyła II wojna światowa. Miasto zostało wyzwolone 18 sierpnia 1944 roku.  Sandomierz nie ucierpiał podczas działań wojennych. Zachowało się tu ponad 120 zabytków architektury z różnych epok. Do najwyższej klasy zaliczane są:

– średniowieczny układ urbanistyczny miasta oraz jeden z najstarszych obiektów ceglanych na terenie Polski – kościół św. Jakuba. Centrum miasta stanowi Rynek — główny plac starego miasta. Kształtem zbliżony do kwadratu o wymiarach ok. 120 x 100 m. Od naroży wychodzą cztery główne ulice. Opatowska, Sokolnickiego, Zamkowa, Mariacka. W szesnastym wieku wokół rynku biegły podcienia, dziś zachowane jedynie w dwóch kamienicach (Oleśnickich i “Pod Ciżemką”).

– Na środku stoi renesansowy ratusz, przed którym od wschodu umieszczona jest figura Matki Boskiej z 1776 roku i zadaszona studnia odtworzona w trakcie remontu nawierzchni placu. Spośród 30 kamienic otaczających rynek większość w swoich murach kryje struktury kamienic średniowiecznych. Późniejsze ich przebudowy oraz prace rewaloryzacyjne nadały im obecny charakter. Ratusz jest jednym z najpiękniejszych ratuszy renesansowych w Polsce. Zbudowany w XIV wieku pierwotnie w kształcie wieży. Rozbudowany w XV wieku uzyskał plan wydłużonego prostokąta, natomiast w XVI wieku został zwieńczony attyką. Na początku XVII wieku przybudowano od zachodu wieżę. Ratusz wielokrotnie ulegał pożarom, m.in. w 1623 roku i 1757. Budynek jest budowlą ceglaną. Wysoka attyka zakrywa dach. Otynkowana wieża, z arkadowym wejściem do sal parteru pokryta jest blaszanym dachem i zwieńczona orłem z czasów Księstwa Warszawskiego. Pod ratuszem znajduje się obszerna piwnica, która służyła za więzienie. Torturowano w niej obwinionych. Świadczą o tym haki i kółka w ścianach. W części zajmowanej przez muzeum prezentowana jest ekspozycja o charakterze historyczno-artystycznym. Klimat zabytkowych wnętrz podnoszą zestawy mebli w stylu późnorenesansowym, neorenesansowym i neobarokowym.

– 250 metrów na północ od Rynku, u wylotu ul. Opatowskiej znajduje się gotycka Brama Opatowska – zbudowana w XIV – XVI wieku z fundacji Kazimierza Wielkiego. Jedyna jaka zachowała się spośród czterech istniejących. Uznawana była za największą.W systemie obwarowań sandomierskich murów obronnych były cztery takie bramy: od północy Zawichojska i jedyna z zachowanych Opatowska, od południa Krakowska i od wschodu Lubelska. W XVI wieku Bramę Opatowską podwyższono i zwieńczono renesansową attyką. Z wysokości 30 metrów można zobaczyć fascynujący widok na miasto i okolice. Pierwotnie poszczególne kondygnacje wieży połączone były drabinami i pomostami przy otworach strzelniczych. W 1928 roku podczas jej remontu wykonano metalowe schody. Wjazd przez bramę zamykany był żelazną kratą, spuszczaną po prowadnicy, która zachowała się do dziś na północnej ścianie bramy. Do miasta można też było dostać się furtami Zamiejską (znajdowała się ona między Collegium Gostomianum a Domem Długosza) i Dominikańską. Zachowała się tylko furta Dominikańska nazywana „Uchem Igielnym”

– Podziemna Trasa Turystyczna to udostępniona do zwiedzania część kilkukondygnacyjnych komór i chodników znajdujących się pod Starym Miastem. Ich powstaniu sprzyjała zalegająca na tym terenie gruba warstwa lessu. Drążone korytarze pełniły w minionych wiekach rolę składów kupieckich, w których przechowywano głównie wino, sól i śledzie. Służyły także jako schronienie w niebezpiecznych sytuacjach. Zapotrzebowanie na podziemne magazyny było ogromne, co spowodowało, że osiągały one nawet 15 metrów głębokości. Po kilku wiekach, kiedy pozycja Sandomierza nie była już tak strategiczna, lochy odeszły w zapomnienie. Nieużywane i niezabezpieczone stały się przyczyną katastrof budowlanych. Na ratunek Starego Miasta pośpieszyli naukowcy z Akadami Górniczo – Hutniczej w Krakowie. Po zrealizowaniu specjalnego programu odzyskano obszar prawdziwego, kilkukondygnacyjnego labiryntu piwnic oraz korytarzy. Część wyrobisk musiała zostać zlikwidowana ze względów konstrukcyjnych. Z pozostałych odcinków utworzono Podziemną Trasę Turystyczną. Jej długość wynosi obecnie 470 m. Najgłębsze wyrobiska znajdują się na głębokości 12 m. Każda z piwniczek/komór ma swoją nazwę, która stanowi nawiązanie do historii Sandomierza. Drążone przez wieki liczne korytarze oraz komory związane są z wieloma sandomierskimi tajemnicami i legendami. Najsłynniejsza z nich opowiada o sandomierskiej bohaterce Halinie Krępiance, która kosztem własnego życia uratowała miasto przed oblegającymi je Tatarami. Wejście do Podziemnej Trasy Turystycznej znajduje się na dziedzińcu Kamienicy Oleśnickich (Rynek 10), a wyjście pod Ratuszem.

– Ciekawą atrakcją jest muzeum poświęcone serialowi „Ojciec Mateusz”. Muzeum, Sala Gabinet Figur Woskowych Ojca Mateusza w Sandomierzu – tak nazywa się miejsce bardzo mocno związane z serialem. Można tu oglądać figury woskowe głównych bohaterów serialu oraz są odwzorowane wnętrza: serialowej plebanii, kościoła, celi aresztu, gabinetu biskupa czy wnętrze komisariatu policji. Pozostałe zabytki miasta to:     

-Bazylika katedralna Narodzenia NMP – gotycki halowy kościół z XIV wieku, przekryty sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, wewnątrz zachowane polichromie z 1421 roku     zespół klasztorny dominikanów, ul. Staromiejska, 2 ćw. XIII, XVII, 1909

– kościół św. Jakuba – dominikański kościół zbudowany w latach 1226-50 (sam kościół ufundowany już przed 1211), z fundacji Iwo Odrowąża. Trójnawowy, Bazylikowy z późnoromańskim ceglanym portalem    

– zespół kościoła par. pw. św. Pawła, ul. Staromiejska, z 1. połowy XV, XVIII,    

– synagoga z domem gminy żydowskiej, ob. archiwum, ul. Basztowa,    

– zespół klasztorny benedyktynek, ob. seminarium duchowne, ul. Żeromskiego, 2 poł. XVII – XVIII,

– kościół św Michała Archanioła wzniesiony w latach 1686-92 według projektu Jana Michała Linka    

– zespół szpitalny, ul. Opatowska 10, XV-XIX,- kościół pw. Świętego Ducha wybudowany ok. 1303 roku z fundacji kasztelana krakowskiego Żegoty herbu „Topór” – wielokrotnie przebudowywany    

– zespół klasztorny reformatów, pl. św. Wojciecha, 1679-1690, XVIII, XIX,- Kościół św Józefa konsekrowany w dniu 24 października 1690 roku przez krakowskiego biskupa pomocniczego Stanisława Szembeka. Fundatorami świątyni byli Aleksander Michał Lubomirski, Jan Kurdwaniwski, Poitr Opocki i Marcin Dębski    

– kolegium jezuickie Collegium Gostomianum,  ul. Długosza 7, 1605-15, XIX, – jedna z najstarszych szkół średnich w Polsce, najstarsze skrzydło wybudowano w 1602 roku. Pierwotne kolegium jezuickie, funkcjonowało do kasaty zakonu w 1773 roku. Od tego czasu funkcjonowało jako szkoła świecka.    

-Zamek Królewski z XIV wieku – osobny artykuł    

– dworek, ul. Browarna 9, drewn., XVIII/XIX,    

– dworek Cypriana Strużynskiego – zespół dworski przy ulicy Zawichojskiej 2     

– Mansjonaria „Dom Długosza” z lat 1476, XVII, 1934, (ul. Długosza 9). Budynek wzniesiony z fundacji Jana Długosza w 1476 roku, obecnie mieści się w nim Muzeum Diecezjalne    

– klasztor dominikanów, ob. Urząd Miasta, pl. Poniatowskiego 3, XVII-XIX,    

– Kamienica Oleśnickich z przełomu XVII/XVII wieku, remontowana w 1955-58 (Rynek 10).   

– Pałac biskupi – Ul. Mariacka 7. 

Sandomierz jest położony 13 km na północ od Tarnobrzegu.

Zdjęcia wykonano w maju 2019 roku.