Gotycka bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu była budowana w kilku fazach w ciągu XIII – XV wieku. Pierwotny kościół, jak ujawniły badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1994-95, został zbudowany prawdopodobnie około 1236 roku i był używany przez okres około 60-80 lat. Była to nieduża budowla halowa, murowana, nieco węższa od prezbiterium obecnego kościoła, której ściana południowa pokrywała się z południową ścianą istniejącego prezbiterium. Od wschodu była zamknięta trójbocznie. Oprócz fundamentów, pod obecną posadzką zachowały się dolne partie ścian północnej i wschodniej tego kościoła, z gzymsem wykonanym z glazurowanych na zielono cegieł.

W pierwszej ćwierci XIV wieku rozpoczęto wznoszenie drugiego, obszerniejszego kościoła. Powstał wtedy najpierw trójnawowy, trójprzęsłowy korpus, a następnie, po rozbiórce pierwszego kościoła, prezbiterium. W części zachodniej najprawdopodobniej usytuowano wieżę na planie kwadratu, przylegającą do zachodniej fasady na przedłużeniu nawy środkowej. Z tej fazy budowy kościoła zachowało się w całości prezbiterium oraz mury i filary trzech wschodnich przęseł korpusu do połowy wysokości. Kolejna faza budowy wiąże się częściowo z jej odbudową po pożarze miasta w 1351 roku, kiedy częściowemu zniszczeniu prawdopodobnie uległ również kościół św. Janów. Do początku XV wieku przedłużono korpus o jedno przęsło, zbudowano nową wieżę od zachodu, ciąg bocznych kaplic przy nawie północnej oraz być może podwyższono nawę główną nadając kościołowi kształt pseudobazyliki. W XV wieku nadano kościołowi ostateczny, zachowany do dzisiaj kształt. W latach 1475-80 dobudowano południowy ciąg kaplic bocznych. Pod koniec XV wieku wzniesiono potężną wieżę w miejscu poprzedniej, która częściowo zawaliła się i została rozebrana. Na wieży znajduje się dzwon Tuba Dei z 1500 roku – największy średniowieczny dzwon w Polsce (7238 kg, 2,76 m wysokości, 2,17 m średnicy), na zewnątrz od strony Wisły Digitus Dei – tzw. zegar flisaczy z jedną wskazówką. Również w XV wieku podwyższono korpus nawowy do obecnej wysokości ok. 27 metrów, nakrywając go sklepieniem gwiaździstym.

Aż do drugiego pokoju toruńskiego w 1466 roku patronat nad kościołem sprawowali Krzyżacy, następnie do 1501 roku król polski, później miasto. W latach 1530-1583 kościół użytkowali protestanci, a później równocześnie odprawiano w nim msze dla protestantów i katolików. Od 1596 roku jest znowu świątynią katolicką. Od 1935 kościół posiada tytuł bazyliki mniejszej, a od 1992 stał się katedrą diecezji toruńskiej. Świątynia jest najważniejszym punktem na Drodze Królewskiej, w którym inaugurowano lub kończono wszystkie większe uroczystości okolicznościowe w Toruniu, zwłaszcza zaś pobyty królów; stąd dopiero orszak paradny udawał się do Ratusza Staromiejskiego. Kościół jest miejscem pochówku serca króla Jana Olbrachta oraz prawdopodobnie chrztu Mikołaja Kopernika.

Obecna świątynia jest jednym z najwspanialszych przykładów architektury gotyku na ziemi chełmińskiej. Ma ona formę trójnawowej wysokiej hali z niższym prezbiterium i kaplicami bocznymi. Wymiary Kościoła: długość: 56,2 m, szerokość naw z kaplicami: 32,2 m, wysokość naw: 27,3 m, wysokość prezbiterium: 17 m, wysokość wieży do szczytu: 52 m. Od zachodu w korpus częściowo wtopiona jest masywna czworoboczna wieża, której zachodnia elewacja jest rozczłonkowana głęboką wnęką z głównym portalem do kościoła, przechodzącą przez całą jej wysokość. Po bokach do wieży przylegają niższe od naw aneksy poprzedzone kruchtami. Prezbiterium jest sklepione krzyżowo-żebrowo i gwiaździście, korpus sklepieniami gwiaździstymi o wzbogaconym układzie (w nawie głównej ośmio-, w nawach bocznych pięcioramiennymi). W prezbiterium znajdują się malowidła gotyckie z XIV wieku. Na wschodniej ścianie umieszczono postacie patronów kościoła – św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty z ok. 1360 roku, na ścianie północnej znajduje się duża scena z ok. 1380-90 przedstawiająca Ukrzyżowanie na drzewie Jessego, a wokół Sąd Ostateczny, Mater Misericordiae, Kościół i Synagogę, Legendę o Trzech Żywych i Trzech Zmarłych oraz personifikacje cnót i występków. Drugie z malowideł zostało częściowo zniszczone w 2 połowie XV wieku przy budowie empory organowej, z czego można wnioskować, że pokryto je tynkiem już w XV wieku podczas rozbudowy kościoła. Obecny ołtarz główny, tryptyk św. Wolfganga z ok. 1502-06, fundacji Kaspra Welkera, zastąpił po wojnie dawny barokowy ołtarz. W szafie środkowej znajdują się rzeźby świętych Wolfganga, Bartłomieja i Jakuba, na malowanych skrzydłach bocznych od wewnątrz Ojcowie Kościoła (św. Grzegorz Wielki, św. Hieronim, św. Ambroży i św. Augustyn), na stronie zewnętrznej cztery święte dziewice (święte: Małgorzata, Dorota, Apolonia i Agnieszka). Nad ołtarzem zamontowano dawny krucyfiks z belki tęczowej, z końca XIV wieku. Na ścianie południowej wisi brązowa płyta nagrobna burmistrza Johanna (Jana) von Soest (zm. 1361) i jego żony Margarethy (Małgorzaty), zamówiona w Brugii. Oprócz chrzcielnicy jest to najstarszy zachowany zabytek w kościele. Do najciekawszych i najcenniejszych obiektów wewnątrz należą:

– Kaplica Kopernikowska (Aniołów Stróżów) z licznymi pamiątkami związanymi z Mikołajem Kopernikiem,

– Kaplica św. Barbary (Bractwa Sternickiego) z wyposażeniem,

– gotyckie rzeźby drewniane: Ecce Homo, Chrystus Boleściwy, św. Jan Ewangelista, Chrystus Zmartwychwstały, krucyfiks,

– Piękna Madonna Toruńska – wierna kopia zaginionej w czasie II wojny światowej niezwykle cennej rzeźby kamiennej z około 1400 roku, stojąca na oryginalnej konsoli, 

– gotycki ołtarz Marii Magdaleny unoszonej przez anioły,

– gotycki ołtarz Zaśnięcia Marii Magdaleny,

– gotycki tryptyk św. Wolfganga w ołtarzu głównym,

– płyty nagrobne (z czego szczególnie cenne: brązowa małżonków von Soest z drugiej połowy XIV wieku oraz kamienna Bertholdta Segebortha z Lubeki z drugiej połowy XV wieku,

– liczne epitafia renesansowe i barokowe, portrety trumienne patrycjatu toruńskiego i szlachty

– gotyckie rzeźbione wsporniki i zworniki sklepienne,

– liczne malowidła ścienne gotyckie, renesansowe, barokowe, z których najcenniejsze znajdują się w prezbiterium i pochodzą z drugiej połowy XIV wieku (Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny, postaci św. Janów, zacheuszki, malowidła sklepienne),

– dwa późnogotyckie świeczniki nawowe,

– obrazy Bartholomausa Strobla, wybitnego malarza barokowego,

– liczne ołtarze boczne renesansowe, manierystyczne, barokowe, rokokowe,

– tablice z portretami króla Jana Olbrachta i Jana III Sobieskiego.

Przy wejściu na teren kościelny od strony Rynku Staromiejskiego w murze znajduje się studzienka renesansowa z płaskorzeźbą – dawny punkt czerpania wody, którą dostarczano wodociągami. W 2005 roku wyremontowano dach, odnowiono również zegar znajdujący się na wieży, a w 2006 roku rozpoczęto stopniowe odnawianie elewacji. 

Toruń jest położony nad Wisłą przy drodze nr 91 z Gdańska do Łodzi. Katedra jest położona na terenie Starego Miasta, przy ul. Żeglarskiej, na południe od Rynku. 

Zdjęcia wykonano w sierpniu 2014 roku.