Jak ustaliły badania archeologiczne pierwotny kościół romański w Trzemesznie pw. św. Wojciecha powstał przed połową XII wieku najprawdopodobniej z fundacji Bolesława Krzywoustego. Pierwsi zakonnicy do Trzemeszna przybyli prawdopodobnie z terenów południowych Rzeszy. Po śmierci fundatora uposażeniem nowo powstałej wspólnoty zajęła się jego żona Salomea z Bergu oraz książęta juniorzy: Bolesław Kędzierzawy, Mieszko III Stary, Henryk Sandomierski, Kazimierz Sprawiedliwy. Była to trójnawowa bazylika z transeptem, z prosto zamkniętym prezbiterium i dwuwieżową fasadą zachodnią. Z tego kościoła oprócz fundamentów zachowała się zachodnia para kolumn z kostkowymi kapitelami, dolna część murów wieży południowej i empory.

Od średniowiecza klasztor był również miejscem przechowywania relikwii św. Wojciecha. Dzięki nim jak i wspomnianym legendom przez stulecia do symbolicznego grobu św. Wojciecha umiejscowionego w trzemeszeńskim kościele przybywali liczni pielgrzymi, wśród nich także książęta i królowie. Warto wspomnieć, że po zwycięskiej kampanii grunwaldzkiej w 1410 r. właśnie do Trzemeszna zawitał król Władysław Jagiełło i po modlitwie u grobu św. Wojciecha rozpoczął swą pieszą dziękczynną pielgrzymkę do Gniezna. Tradycja nakazywała też nowo wybranym prymasom Polski i arcybiskupom gnieźnieńskim nawiedzenie grobu świętego przed uroczystym ingresem do katedry w Gnieźnie. Nic dziwnego, że postać Wojciecha występuje od bardzo dawna w herbie miasta. W połowie XIV i w XV wieku świątynia otrzymała formę gotycką (w XV wieku dodano m.in. gotycką fasadę zachodnią).

Obecna późnobarokowa świątynia pw. Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła jest wynikiem gruntownej przebudowy z lat 1762-81 staraniem opata Michała Kosmowskiego. Kościół jest trzynawową bazyliką, zbudowaną na planie krzyża, z kopułą. Część centralna otoczona jest nawą obiegającą i wieńcem ośmiu kaplic. Przy chórze, w nawie głównej, widoczne są dwie okazałe kolumny romańskie odkryte po 1945 roku w murach gotyckich. W lewej bocznej nawie znajduje się fragment muru z cegłą nadtopioną od żaru w 1945 roku. Na czaszy kopuły polichromia Franciszka Smuglewicza, zrekonstruowana (1955–56) przez Zofię Wilińską. Murowane ołtarze barokowe, zrekonstruowane. W głównym umieszczono obraz Z. Wilińskiej Wniebowzięcie NMP (kopia zniszczonego obrazu F. Smuglewicza). Przy prezbiterium znajdują się dwa nagrobki opatów: Aleksandra Mielińskiego (zm. 1548) oraz Michała Kosmowskiego (zm. 1804). Na ścianach filarów nawy obiegającej tablice epitafijne, m.in. ufundowana w 100. rocznicę śmierci Jana Kilińskiego. Podziemia bazyliki kryją kamienne pozostałości budowli romańskiej (m.in. potężne kolumny) oraz gotyckiej.

W czasie II wojny światowej kościół został okradziony przez Niemców z wszystkich cennych przedmiotów i zamieniony na magazyn wojskowy. Spaloną przez Niemców świątynię odbudowano w latach 1945-50, przeprowadzając jednocześnie kompleksowe badania archeologiczne. W sąsiedztwie bazyliki znajduje się odremontowany dawny pałacyk opacki, mieszczący dziś plebanię i wolno stojąca dzwonnica. 28 października 1969 kościół parafialny został podniesiony do godności bazyliki mniejszej przez Pawła VI. 

Trzemeszno jest położone 16 km na wschód od Gniezna przy drodze nr 15 do Strzelna. Świątynia znajduje się w centrum miasta, przy głównej  ulicy. 

Zdjęcia wykonano w maju 2007 roku.