Historyczny rodowód Wałbrzycha wywodzi się z czasów wczesnośredniowiecznych, prawdopodobnie z końca XII wieku. W okresie tym istniała już leśna osada słowiańska, która z biegiem lat przekształciła się w mały gródek warowny, wioskę, a w końcu w miasto. Pierwsza w pełni wiarygodna informacja o Wałbrzychu pochodzi z 1305 roku. Z tego bowiem okresu zachował się dokument określający wysokość świadczeń parafii śląskich na rzecz biskupstwa wrocławskiego, wśród których został wymieniony także Wałbrzych. Status miasta Wałbrzych uzyskał w latach 1400-26. Z roku 1426 pochodzi historyczna wzmianka o Wałbrzychu jako mieście liczącym ok. 200 mieszkańców.
Dzieje Wałbrzycha od 1278 roku związane były z losami księstwa świdnickiego, a od 1326 roku z księstwem świdnicko-jaworskim i zamkiem Nowy Dwór, wzniesionym ok. 1290 roku w Podgórzu na Górze Zamkowej przez Bolka I, księcia świdnickiego. Po 1392 roku księstwo świdnicko-jaworskie przeszło we władanie cesarza Karola IV Luksemburczyka, króla Czech. Miasto wielokrotnie zmieniało właściciela.
Przez ponad 250 lat Wałbrzych i okoliczne wsie znajdowały się w posiadaniu rodu Czettritzów, czego istniejącym śladem jest zespół pałacowy budowany w latach 1604-28. W 1738 roku miasto i przyległości kupił Konrad Hochberg, właściciel zamku Książ. Po siedemdziesięciu latach pozostawania w rękach rodu Hochbergów miasto przestało być własnością prywatną i w 1808 roku. zaczęło wieść niezależne życie.
Wieki XV i XVI to okres rozwoju rzemiosła tkackiego, którego apogeum przyniósł XVIII wiek. Był to równocześnie koniec wałbrzyskiego tkactwa. Jego miejsce zajęło włókiennictwo, a także górnictwo węglowe, dynamicznie rozwijające się od połowy XVIII wieku. Według przekazów historycznych w roku 1604 Dipprand Czettritz wydał „ordunek węglowy”, który regulował sprawy wydobycia, magazynowania i sprzedaży węgla oraz wynagrodzenia gwarków. W roku 1747 czynnych było w Wałbrzychu 7 kopalń węgla, a w 1805 roku 54 szyby zatrudniały 895 górników. Wiek XIX i początek XX to dla miasta dalszy dynamiczny rozwój istniejących i nowo powstałych gałęzi przemysłu: włókienniczego, ceramicznego, szklarskiego, metalowego oraz górniczego. Nadal z powodzeniem wyroby swe sprzedają dwie, z trzech istniejących, fabryki porcelany powstałe w 1829 i 1845 roku.
W 1871 roku Wałbrzych stał się wraz z Prusami częścią zjednoczonego Cesarstwa Niemieckiego, korzystając z jego szybkiego rozwoju gospodarczego. W miarę rozwoju miasta następowała rozbudowa jego infrastruktury komunalnej. Pierwsza linia kolejowa połączyła Wałbrzych i Wrocław w 1843 roku, a od 1896 roku można było dotrzeć pociągiem do Kłodzka i Czech. Miasto uzyskało także wszelkie niezbędne urządzenia komunalne: elektryczność, w 1896, gaz w 1868, wodociągi w 1905, komunikację tramwajową w 1898 roku.
Wraz z rozwojem przemysłu miasto rozrastało się, zabudowując okoliczne tereny i wchłaniając sąsiednie osiedla. Obecny układ urbanistyczny jest wynikiem zarówno ukształtowania terenu, jak i faktu, że część dzisiejszych dzielnic była uprzednio odrębnymi miasteczkami zachowującymi swoisty klimat. W 1856 roku Wałbrzych otrzymał nowy ratusz. Wśród zabudowy miejskiej zaczęły wyróżniać się obiekty przemysłowe, kominy i piętrzące się hałdy. W 1939 roku miasto liczyło ok. 65 tysięcy mieszkańców.
II wojna światowa nie spowodowała większych zniszczeń miasta, zajętego przez wojska sowieckie dopiero po kapitulacji Niemiec. Pod koniec II wojny światowej zniszczeniu uległo kilka zakładów chemicznych i fabryk na terenie kopalni Bolesław Chrobry przy ulicy Ludwika Beethovena; zakłady zostały okradzione, a łupy wywiezione na tereny ZSRR. Dużym zniszczeniom i kradzieży uległ też zamek Książ.
Po wojnie miasto zostało przyznane Polsce, 28 maja 1945 roku o godzinie 10:00 objęte przez pełnomocnika rządu polskiego Eugeniusza Szewczyka. Początkowo nosiło nazwę Borowieck, obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946 roku. W przeciągu kilku powojennych lat większość dotychczasowych mieszkańców Wałbrzycha wysiedlono do Niemiec, choć ze względu na brak wyszkolonej kadry do obsługi przemysłu grupa Niemców pozostała w mieście aż do końca lat 50-tych XX wieku. Do miasta przybyli m.in. liczni przymusowi wysiedleńcy z polskich Kresów Wschodnich oraz repatrianci z Zachodu.
Wałbrzych jest położony około 15 km na południowy-zachód od Świdnicy.
Zdjęcia wykonano w lipcu 2025 roku.
W Wałbrzychu znajduje się wiele zabytków architektury mieszczańskiej, sakralnej, zamki i pałace. Najważniejsze z nich to:
Neogotycki ratusz został wzniesiony w 1856 roku. Pierwszy barokowy ratusz został zbudowany w roku 1731 pośrodku rynku, a w roku 1853 został rozebrany. Budowę nowej siedziby władz miejskich rozpoczęto w roku 1856, a ukończono rok później. Budynek ratusza zaprojektował i wykonał królewski budowniczy Hermann Friedrich Wäsemann z Wrocławia. W 1903 roku ratusz został powiększony o dwa boczne skrzydła wzniesione według projektu wrocławskiego architekta Karla Grossera. W latach 1975–76 budynek był remontowany.
Ratusz jest budowlą wzniesioną na planie podkowy, posiada dwa boczne skrzydła, trzy trakty i trzy kondygnacje. Budynek jest nakryty dachami dwuspadowymi z syganturką na kalenicy. Starszą część ratusza zamykają dwie ośmiokątne wieżyczki na końcach fasady. Budynek jest ozdobiony neogotyckimi szczytami. W neobarokowych wnętrzach zachowała się okazała klatka schodowa z kamiennymi balustradami. Dzisiaj ratusz pełni tę samą funkcję co przed laty – jest siedzibą władz miejskich Wałbrzycha.
Ratusz znajduje się przy placu Magistrackim.
Wałbrzyski Rynek to centralny plac miasta, na którym w 1731 roku stał drewniany ratusz. Mieści się tutaj wiele zabytkowych kamienic. Na szczególną uwagę zasługują kamienica „Pod Kotwicą”, „Kamienica pod trzema różami” oraz kamienica „Pod Atlantami”, obecnie siedziba Biblioteki pod Atlantami.Na Wałbrzyskim Rynku również są inne zabytkowe kamienice: kamienica nr 2 – z 1788 roku; kamienica nr 3 – z 1727 roku; między kamienicą nr 1 a kamienicą nr 23 na rogu ulicy Kościuszki stoi kamienica Zakładu Gazowniczego z 1860 roku z ciekawą rzeźbą chłopca trzymającego w rękach kaganek.
W 1996 roku rynek przeszedł gruntowną modernizację, ograniczono na nim ruch samochodowy, wybudowano fontannę oraz elementy drobnej architektury (dotychczas mieścił się tam parking wybudowany w 1928 roku).
Kolegiata Najświętszej Maryi Panny Bolesnej i św. Aniołów Stróżów została wybudowana w latach 1898–1904 jako jedno z ostatnich dzieł Alexisa Langera. Jest jednym z największych kościołów w diecezji świdnickiej, zbudowanym w stylu neogotyckim. Jest przeszło 100 lat główną świątynią Wałbrzycha.
Kolegiata wyróżnia się nie tylko rozmiarami – jej długość to 60 metrów, szerokość 30 metrów, a wysokość nawy głównej to 22 metry, ale również bogatym, neogotyckim wnętrzem. Centralne miejsce zajmuje wysoka wieża zwieńczona hełmem, dominująca nad miastem oraz trzynawowa hala z nakryciem sklepieniem sieciowym. Wyposażenie wnętrza, także zaprojektowane przez Langera, obejmuje witraże, które doświetlają wnętrze, tworząc efekt lekkości i przestronności. Wartość historyczną i artystyczną podnoszą epitafia oraz rzeźbione płyty z poprzedniego kościoła, mieszczące się w świątyni.
3 maja 2010 roku kościół został uroczyście ogłoszony kolegiatą; 15 września 2010 powołano przy niej kapitułę składająca się z księży kanoników.
Kolegiata znajduje się w centrum miasta, przy bul. Garbarskiej 4
Ewangelicko-augsburski kościół Zbawiciela został wzniesiony w latach 1785-88. W miejscu, w którym obecnej świątyni znajdował się wcześniej mały kościół, który wybudowany został w pierwszej połowie XVIII wieku. Decyzja o zniszczeniu świątyni i wybudowaniu na jego miejsce większej spowodowana była tym, iż liczba 1000 miejsc szybko okazała się zbyt mała. Budowę nowego kościoła rozpoczęto 8 sierpnia 1785 roku. Architektem został znany już wówczas Carl Gotthard Langhans. Budowę świątyni zakończono 24 listopada 1788 roku. Organy zbudowane w latach 1746–48 pochodzą ze świątyni wcześniej zburzonej. W latach 1862–65 zostały wykonane prace restauracyjne, w ramach których przebudowano między innymi wieżę świątyni.
Kościół jest budowlą założoną na rzucie prostokąta, z prostokątną zakrystią od strony wschodniej oraz wieżą od strony zachodniej; korpus nakryty został dachem czterospadowym, zakrystia – trójspadowym; wieża prostokątna u podstawy, powyżej kwadratowa i w najwyższej kondygnacji ośmioboczna, ze zwieńczeniem w postaci ośmiobocznego, ceglanego hełmu. Główne wejście do kościoła znajduje się w fasadzie – w zachodniej elewacji wieży, we wgłębnym portyku zwieńczonym trójkątnym naczółkiem.
Wnętrze kościoła jednoprzestrzenne, salowe, nakryte eliptyczną pseudokopułą, wokół – konstrukcja dwukondygnacyjnych empor opartych na murowanych filarach w części dolnej oraz kolumnach jońskich powyżej, o pełnych balustradach. Wnętrze świątyni niewiele się zmieniło od czasów ukończenia budowli.
Kościół mieści się na Placu Kościelnym.
Sanktuarium pw. Matki Boskiej Bolesnej zostało wzniesione w średniowieczu, w 1305 roku i jest najstarszą świątynią miasta. W latach 1714–18 kościółek przeszedł gruntowną przebudowę w stylu baroku. Jest to dawny kościół cmentarny. W miejscu tym wypływało źródło, które zanikło w wyniku szkód górniczych. Posiada barokowy wystrój wnętrza oraz studzienkę (nieczynną), z którą wiąże się legenda o założeniu miasta. Obiektem kultu jest piętnastowieczna statua Matki Bożej Bolesnej (Pieta) umieszczona w barokowym ołtarzu głównym.
Świątynia mieści się przy placu Kościelnym.
Zamek Książ w dzielnicy Książ.
Zamek Stary Książ w dzielnicy Książ (osobny artykuł).
Ruiny zamku Nowy Dwór w dzielnicy Podgórze (osobny artykuł)
Pałac kupiecki rodziny Albertich (osobny artykuł).
Zespół pałacowy Czettritzów i willa księżnej Daisy (osobny artykuł).
Pałac Tielscha (osobny artykuł).
Pałac w Rusinowej (osobny artykuł).
Wałbrzych może poszczycić się licznymi zabytkami górnictwa, gdyż w Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym eksploatowano i przetwarzano węgiel wiele wcześniej niż w Górnośląskim czy Lubelskim Zagłębiu Węglowym. Do obiektów pogórniczych należą Kopalnia Teresa „Cesar” oraz tereny byłej kopalni „KWK Thores” (KWK Julia), przekształcone na jedne z największych muzeów przemysłu i techniki. Do muzeum należą też: Lisia Sztolnia, w której węgiel wydobywano na powierzchnię przy użyciu łódek, oraz wieże wyciągowe szybów kopalnianych, których w Wałbrzychu niewiele pozostało.
