Pierwsza historyczna wzmianka o Żaganiu pochodzi z 23 maja 1202 roku. Gród powstał zapewne wcześniej, lecz po roku 1155, gdyż wydana wtedy bulla papieska, wymieniająca wszystkie graniczne kasztelanie Śląskie, Żagania nie ujmuje. Gród strzegł przeprawy, przez którą szedł Niski Trakt, ważny szlak handlowy, łączący Wielkopolskę z południowymi Niemcami. W pobliżu grodu powstała, zapewne już w XII wieku, osada typu targowego. Położona była na terenie obecnej wsi Stary Żagań. Około 1230 roku osada została przeniesiona w pobliże przeprawy, na terenie obecnego śródmieścia Żagania. Jej szybki rozwój sprawił, że miasto otrzymało od księcia Konrada I prawa miejskie. Nie zachował się jednak akt lokacyjny, stąd też dokładna data nadania praw miejskich jest niemożliwa do ustalenia, aczkolwiek musiało to nastąpić między 1248 a 1260. Od końca XIII wieku Żagań był stolicą samodzielnego księstwa rządzonego do 1472 roku przez Piastów śląskich. W 1472 roku Jan II Szalony sprzedał księstwo żagańskie książętom saskim. W tym okresie księstwem rządziło pięciu książąt z rodu Wettinów, z których ostatni, książę Moritz, w 1549 roku wymienił Żagań za terytoria czeskie, przekazując go królowi Ferdynandowi Habsburgowi. W 1627 roku cesarz Austrii Ferdynand II Habsburg sprzedał księstwo dowódcy swoich wojsk Albrechtowi Wallensteinowi. Za jego rządów miasto bardzo się rozwinęło. Albrecht Wallenstein sprowadził do miasta wielkiego uczonego, astronoma Jana Keplera, który prowadził w Żaganiu obserwacje astronomiczne i meteorologiczne. Dzięki jego zabiegom uruchomiono pierwszą drukarnię w mieście (1629), a także rozpoczęto przebudowę średniowiecznego zamku na barokowy pałac. W latach 1632–33 zarazy oraz liczne grabieże spowodowały spustoszenia i zniszczenia Żagania oraz jego okolic. Odbudowa miasta miała miejsce za panowania księcia Wacława Euzebiusza Lobkowica, któremu odstąpił księstwo cesarz Ferdynand III Habsburg. W 1677 roku w mieście wybuchł ogromny pożar, który strawił wiele kościołów i budynków, w tym także bibliotekę klasztoru augustianów. W 1730 roku znów wybuchł wielki pożar, w wyniku którego spłonęło prawie całe miasto. Odbudowę rozpoczęto jeszcze w czasach habsburskich, borykano się jednak z trudnościami finansowymi. W 1785 roku księstwo przeszło w posiadanie Piotra Birona, księcia kurlandzkiego. W latach 1842–62 za czasów panowania księżnej Doroty de Talleyrand-Perigord, najmłodszej córki Birona, Żagań stał się ważnym ośrodkiem życia kulturalnego i politycznego o znaczeniu ponadregionalnym. Potomkowie Birona rządzili Żaganiem do 1935 roku, kiedy to władze III Rzeszy skonfiskowały pałac książęcy, a samego księcia Bosona II uznały za wroga państwa i pozbawiły obywatelstwa.

Podczas II wojny światowej Żagań i okoliczne miejscowości stały się miejscem lokalizacji obozów jenieckich. Najbardziej znanym był Stalag Luft 3, przeznaczony dla alianckich lotników, w którym w nocy z 24 na 25 marca 1944 roku miała miejsce wielka ucieczka. 76 jeńców uciekło wówczas przez tunel w ziemi, drążony wcześniej przez wiele miesięcy. Ostatecznie tylko trzem uczestnikom udało się zbiec. Wielka ucieczka doprowadziła do furii Hitlera, który rozkazał zabić 50 uczestników ucieczki. 16 lutego 1945 roku, po czterodniowych zaciętych walkach, oddziały sowieckie zajęły prawobrzeżną część Żagania. Następnego dnia oddziały niemieckie, zagrożone okrążeniem, wycofały się z lewobrzeżnej części. 10 maja 1945 do miasta przybył pełnomocnik rządu polskiego. Rozpoczęto wówczas proces wysiedlania ludności niemieckiej. Na ich miejsce przybyli przymusowi polscy wysiedleńcy z Kresów oraz ludność z różnych regionów Polski. Rozpoczęła się mozolna odbudowa miasta, które podczas wojny uległo ogromnym zniszczeniom. Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są:

– Barokowy zespół zamkowy (osobny artykuł).

– Zespół klasztorny poaugustiański z XIV-XVIII wieku, złożony z kościoła parafialnego, dawnego klasztoru i konwiktu oraz spichlerza klasztornego. Kościół obecnie pw. Wniebowzięcia NMP został wzniesiony przed 1272 rokiem, posiada prawdopodobnie wcześniejsze pochodzenie. Układ ani kształt trzynastowiecznej budowli nie jest znany. W drugiej połowie XIV wieku zakonnicy wznieśli trzynawową bazylikę. Po pożarach w latach 1472 i 1486 kościół został odbudowany w konstrukcji halowej. Poważna przebudowa miała miejsce w 1515 roku, gdy wzniesiono nową wieżę i wielki zachodni szczyt oraz podwyższono nawę główną. W roku 1602 od zachodu dobudowano dwukondygnacyjną, renesansową loggię. Po pożarze w 1730 roku odbudowane wnętrze otrzymało bogaty wystrój sztukatorsko-rzeźbiarski, wykonany przez Jana Urbańskiego i Jana Haberla z Wrocławia. Barokowy wystrój otrzymały także okna. Zewnętrzna architektura mimo przebudów zachowała charakter gotycki. Wyposażenie wnętrz jest barokowe. Uwagę zwracają stalle z 1695 roku, gotycki sarkofag księcia głogowsko-żagańskiego Henryka IV oraz XVI-wieczny ołtarz św. Trójcy z XVI wieku. W świątyni znajduje się także ekspozycja muzealna mieszcząca się na emporze nad zakrystią. Dawny klasztor augustianów, obecnie plebania i biura parafialne. Augustianie sprowadzeni w 1284 roku przez Przemka głogowskiego zajęli początkowo plebanię. W 1285 roku książę Konrad II Garbaty przekazał im zamek, który w połowie XIV wieku rozbudowali, wznosząc ponadto pałac opacki. W następnych wiekach klasztor poddawano wielokrotnym przebudowom. Po pożarze w 1730 roku został przekształcony w duchu baroku i powiększony. Jedynie część pomieszczeń w skrzydle wschodnim zachowała charakter gotycki. Dwukondygnacyjna budowla jest murowana z cegły. Poza pierwotnymi celami braci i kapitularzem mieści kaplicę św. Anny z gotyckimi sklepieniami oraz biblioteką klasztorną z XVIII-wiecznym wystrojem, zbiorem starodruków i dwoma XVII-wiecznymi globusami. Sklepienia biblioteki są ozdobione freskami z 1736 roku, autorstwa Georga Wilhelma Neunhertza. Dawny konwikt, późnobarokowy budynek mieszkalno-gospodarczy z XV wieku, przebudowany w latach 1740–58 na miejscu klasztornych budynków gospodarczych i szkoły nowicjatu – następnie przeznaczony na sąd i areszt. W latach 1972–75 odbudowany i adaptowany na hotel turystyczny PTTK. Dawny spichlerz klasztorny, późnogotycki z końca XV wieku, częściowo przekształcony w XIX-XX wieku. Murowany z cegły o elewacji frontowej rozczłonkowanej wąskimi, ostrołukowymi blendami. W roku 1978 przystąpiono do adaptacji z przeznaczeniem na zaplecze „Domu Turysty”. Zespół klasztorny położony jest w północno-zachodniej części starego miasta, przy placu Klasztornym.

– Zespół klasztorny, pofranciszkański z resztkami klasztoru franciszkanów z XIII wieku. Franciszkanie przybyli do Żagania w 1284 roku, wznieśli wkrótce klasztor i kościół. Kościół pw. śś. Piotra i Pawła został ufundowany przez Konrada II Garbatego w 1293 roku. Z tego okresu pochodzą obecnie mury korpusu i prezbiterium. W XV wieku dobudowano kaplicę. Po pożarze w 1486 roku odbudowa trwała do początku XVI wieku, kiedy założono sklepienie kryształowe. Wieżę odbudowali ewangelicy w 1604 roku. Opuszczony w czasie reformacji kościół przejęli ewangelicy, którzy w 1604 roku odbudowali wieżę. Wtedy to, w związku ze zmianą liturgii, część wyposażenia zostało sprzedana lub została zniszczona. Wówczas zostały również przebudowane gotyckie okna, które zostały zmniejszone przez częściowe ich zamurowanie od dołu. W 1632 roku książę Wallenstein sprowadził do miasta zakon jezuitów. W 1633 roku świątynia przeszła w ręce jezuitów, którzy na miejscu klasztoru wznieśli okazałe kolegium.  Dalsze remonty i przebudowy miały miejsce w latach 1696–1752 i w końcu XVIII wieku, gdy przekształcono elewację wieży w duchu klasycystycznym. Mimo przekształceń kościół zachował charakter gotycki. Barokowe wyposażenie wnętrza pochodzi z około 1730 roku. Po kasacie zakonu w 1810 roku świątynię użytkowali katolicy. Tuż przy kościele znajduje się dawne kolegium jezuickie. Pierwszy budynek kolegium, wzniesiony w 1655 roku. zniszczył po 13 latach pożar. Na jego miejscu odbudowano południowe skrzydło obecnego barokowego założenia. Twórcą był  Antonio della Porta. W 1733 roku kolegium powiększono o aulę, zaś w drugiej połowie XVIII wieku o trzyskrzydłową część północną. Po kasacji zakonu jezuitów w 1787 roku część południową przeznaczono na szkołę, a północną (po gruntowej przebudowie i podwyższeniu) na siedzibę policji i więzienia. Od 1945 do 2009 roku w części północnej mieściła się Komenda Policji. Skrzydło południowe zostało adaptowane w latach 1963-65 dla potrzeb Zespołu Szkół Tekstylno-Handlowych. Kościół i kolegium znajdują się przy ul. Gimnazjalnej.

– Późnobarokowy kościół pw. Świętego Ducha pochodzi z lat 1701–02, natomiast wieża została nadbudowana w 1785 roku. Wyposażenie wnętrza jest także późnobarokowe. Kościół znajduje się przy ul. Armii Krajowej.

– Neoklasycystyczna wieża ratuszowa została zbudowana w latach 1879-80 na wzór florenckiego Palazzo Vecchio z wykorzystaniem fragmentów gotyckiego ratusza. Wieża jest pozostałością ratusza usytuowanego pierwotnie w Rynku, a w XVI wieku przeniesionego na zachodnią pierzeję zabudowy mieszkalnej. Na I piętrze zachowało się sklepienie kryształowe z pierwszej połowy XVI wieku. Wieża jest usytuowana jest pośrodku Rynku.

– Pałac kamery książęcej z XVIII wieku, obecnie sąd rejonowy. Pałac znajduje się przy ul. Szprotawskiej 3.

– Pałac nazywany “Domem Wdowim”, będący obecną siedzibą Urzędu Miasta Żagań. Obiekt stanowi jeden z najcenniejszych przykładów architektury klasycystycznej. Został zbudowany pod koniec XVIII wieku z polecenia księcia kurlandzkiego Piotra Birona, który przeznaczył go dla swojej małżonki, księżnej Anny Doroty. Budynek powstał według projektu Chrystiana W. Schultze oraz Luigiego Remondini. Po śmierci księcia nazwany był „Domem Wdowim” (niem. Witwenhaus). Podczas II wojny światowej obiekt został poważnie uszkodzony. Z pierwotnego wystroju wnętrz zachowały się sklepienia kolebkowe z lunetami w pomieszczeniach na parterze. Pałac znajduje się w bliskim sąsiedztwie kościoła p.w. św. Piotra i Pawła.

– Mury miejskie – obronne, fragmenty z XIV-XVI wieku; Żagań został otoczony murami miejskimi i fosą na początku XIV wieku. W XVIII-XIX wieku mury wraz z bramami popadły w ruinie i uległy częściowej rozbiórce. Zachowane do dziś fragmenty usytuowane są wzdłuż ulicy Wałowej, Jana Keplera, w ścianach zabudowań poaugustiańskich oraz przy ulicy Rybackiej. Ten odcinek przetrwał wraz z basztą, w latach 1970–71 został zakonserwowany i wyeksponowany.

Żagań jest położony 13 km na wschód od Żar, przy drodze nr 12 do Szprotawy.

Zdjęcia wykonano we wrześniu 2022 roku.