W Zamościu kilka miesięcy po wojnie, przy ul. Grodzkiej 7, dnia 10 grudnia 1945 roku urodził się Marek Grechuta. Na domu przy znajduje się tablica poświęcona wielkiemu, polskiemu wokaliście i fragment jego utworu „Błękitne szerokie okna i jasne smugi od lamp i Twoja postać, jasna postać …zapewne słowa o …pierwszej Miłości z miasta młodości. Ogród za domem Marka to miejsce wyjątkowe pełne kwiatów, krzewów, dzikiego wina, zieleni.

Pozostałe zdjęcia Starówki wykonane w kwietniu 2024 roku.

Pierwotny, renesansowy ratusz w Zamościu powstał po 1591 roku. Początkowo, jego frontowa elewacja nie była wysunięta do środka rynku, ale znajdowała się na linii kamienic północnej pierzei rynku, ponadto podobnie jak kamienice posiadał po tej stronie podcienia. Około 1605 roku wieżę, której groziło zawalenie, umocniono dodatkowo solidnymi skarpami. W latach 1639–51 budowlę przebudowano w stylu manierystycznym, wysuwając ją do środka rynku, dobudowano trzecią kondygnację, ozdobiono attykami, małymi wieżyczkami w narożach oraz różnymi ornamentami. Jego wystrój uzupełniono łagodnymi pilastrami oraz pustymi niszami między oknami obu pięter i na attykach. Ratusz oddzielony został ponadto od kamienic po stronie zachodniej, gdzie powstała tym samym obecna ulica Ratuszowa. Podwyższono również jego wieżę, o kształcie typowym dla takich budynków z okresu renesansu, tj. z czterema bokami w dolnej części oraz ośmioma w górnej. Ratusz pełnił wówczas funkcję nie tylko urzędową, ale także handlową. W latach 1767-70 przeprowadzono kolejne zmiany w ratuszu. Wybudowano wówczas dzisiejsze wachlarzowe, dwuskrzydłowe schody, prowadzące do głównego wejścia z barokowym portalem na I piętrze. Wieża budowli została wzbogacona większym hełmem oraz zegarem, dodano nowe attyki, a w narożach umieszczono także małe hełmy. W czasie zaborów, w I połowie XIX wieku, po przeniesieniu mieszczących się w nim urzędów i instytucji do nowego budynku w powstałej wówczas Nowej Osadzie, zamojski ratusz wykorzystano głównie na potrzeby wojskowe, co było związane z modernizacją i rozbudową miejskich fortyfikacji. Zmieniono go m.in. na więzienie, szpital i przebudowano podobnie jak wiele innych budynków w ówczesnym Zamościu w stylu klasycystycznym. Dopiero w roku 1866, kiedy podjęto decyzję o nieprzydatności i likwidacji zamojskiej twierdzy, ratusz ponownie stał się siedzibą Rady Miejskiej i innych instytucji. W okresie międzywojennym przeprowadzono gruntowną rekonstrukcję ratusza, przywracając mu wówczas jego świetniejszy, manierystyczno-barokowy wygląd z XVII wieku. Po II wojnie światowej, podczas której zamojski ratusz nie uległ zniszczeniom, był nadal remontowany. W latach 2005–07, dzięki środkom unijnym, ratusz został objęty kolejnymi pracami remontowymi, szczególnie oficyna, w której od 2011 roku można zwiedzać podziemną trasę turystyczną. Przy wejściu do ratusza, do którego prowadzą wspomniane schody, znajduje się tarcza z herbem miasta – mieści się na niej św. Tomasz Apostoł z tarczą, na której widać trzy włócznie (nad wejściem), druga tarcza z Krzyżem Grunwaldu (po prawej stronie) oraz tablica upamiętniająca wpisanie w 1992 roku zamojskiego Starego Miasta na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (po lewej stronie). Na schodach, od strony Rynku Wielkiego, nad środkową arkadą, znajduje się kartusz przedstawiający II ordynata, Tomasza Zamoyskiego, który umieszczono tu w roku 1937. Na wieży ratusza codziennie (w sezonie) o godzinie 12.00 jest odgrywany zamojski hejnał, ale tylko w trzy strony świata – poza zachodnią, ponieważ według legendy założyciel miasta, hetman Jan Zamoyski, zakazał grać trębaczowi w kierunku Krakowa, czyli ówczesnej siedziby króla Zygmunta III Wazy, którego planów hetman nie popierał. Ratusz znajduje się w centrum Starego Miasta, po stronie zachodniej północnej pierzei Rynku.

Zdjęcia wykonano w sierpniu 2017 roku.

Nowe zdjęcia wykonano w kwietniu 2024 roku.

Rynek Wielki w Zamościu o wymiarach 100 na 100 metrów znajduje się w centrum Starego Miasta. Po każdej stronie placu (pierzei) znajdują się zabytkowe kamienice z podcieniami oraz ratusz. Nie jest on położony w jego centrum, jak w większości rynków, lecz w jego północnej pierzei, po stronie zachodniej i jest nieznacznie wysunięty do środka Rynku Wielkiego. Wiąże się to z wolą założyciela miasta, Jana Zamoyskiego, dla którego najważniejszym obiektem w jego mieście był pałac, i dlatego ratusz miał nie stanowić konkurencji wśród najokazalszych budowli. Budowla posiada 52-metrową wieżę zegarową oraz szerokie, wachlarzowe schody dobudowane w XVIII wieku.

Od zachodniej i wschodniej pierzei rynku biegną po trzy ulice (Stanisława Staszica w obu kierunkach, Grodzka w obu kierunkach, Hugo Kołłątaja na zachód, Ormiańska na wschód), natomiast w osi północ-południe po jednej (na północ ul. Solna i ul. B. Moranda). Wyjątkowo od północnej krawędzi Rynku Wielkiego biegnie na północ druga ulica, Ratuszowa, jaka pojawiła się w XVII wieku po oddzieleniu ratusza od kamienic po jego zachodniej stronie. Jako główna arteria uchodziła prowadząca do pałacu ulica Grodzka, jaka przecina rynek na linii wschód-zachód. We wszystkich pierzejach rynku znajduje się osiem kamienic (poza północną z ratuszem), spośród których większość posiada różne nazwy, związane z ich dawnymi właścicielami i obiektami, jakie mieściły:

Pierzeja północna (ulica Ormiańska) – w tej części rynku (na wschód od ratusza) stoją kamienice ormiańskie z I połowy XVII wieku, najbardziej wyróżniające się od pozostałych, z attykami i płaskorzeźbami: – kamienica Wilczkowska (Wilczka); – kamienica Rudomiczowska (Rudomicza); – kamienica Pod Aniołem lub Bartoszewiczów; – kamienica Pod Małżeństwem lub Szafirowa; – kamienica Pod Madonną. W bloku kamienic po zachodniej stronie ratusza, przy ul. H. Kołłątaja, stoi tylko jedna z podcieniami, z I połowy XVII, przebudowana w XIX wieku (mieści się tu hotel).

Pierzeja wschodnia: – Rynek Wielki 16 – kamienica Tatułowiczowska, XVI/XVII wiek, rozbudowana w połowie XIX wieku; – Rynek Wielki 14 – kamienica Autunowiczowska, początek XVII wieku; – Rynek Wielki 12 – kamienica Tobiaszowska, XVI/XVII wiek; – Rynek Wielki 10 – kamienica Owanisowiczowska, połowa XVII wieku; – Rynek Wielki 8 – kamienica Pod św. Kazimierzem z jego figurą, początek XVII wieku, rozbudowana pod koniec tego stulecia; – Rynek Wielki 6 – kamienica Birkowskiego (Akademicka), początek XVII wieku; – Rynek Wielki 4 – kamienica Abrekowska, I połowa XVII wieku; – Rynek Wielki 2 – kamienica Piechowiczowska (Apteczna, Rektorska), I połowa XVII wieku, rozbudowana w XVIII wieku; jest to pierwsza polska apteka – Apteka Rektorska – czynna do dziś.

Pierzeja południowa (ulica S. Staszica); – ul. S. Staszica 17 – połowa XVII wieku; – ul. S. Staszica 19 – kamienica Kinasta, XVI/XVII wiek, rozbudowana w I połowie XVII wieku; – ul. S. Staszica 21 – kamienica Bernego, XVI/XVII wiek, przebudowana w I połowie XVII wieku; – ul. S. Staszica 23 – kamienica Telanowska (Zamoyskich), koniec XVI wieku, przebudowana pod koniec XIX wieku; – ul. S. Staszica 25 – kamienica Morandowska II (Fołtynowiczowska) z dekoracyjnymi fryzami, XVI/XVII wiek; – ul. S. Staszica 27 – kamienica Szczebrzeska, początek XVII wieku; – ul. S. Staszica 29 – kamienica Bystrzyckiego, początek XVII wieku; – ul. S. Staszica 31 – kamienica Turobińska, początek XVII wieku.

Pierzeja zachodnia: Rynek Wielki 1 – kamienica Lubelska, koniec XVI wieku, przebudowana w połowie XVII wieku, rozbudowana w II połowie wieku XIX i na początku XX; – Rynek Wielki 3 – kamienica Malarzowa, XVII wiek, rozbudowana w II połowie wieku XIX; – Rynek Wielki 5 – kamienica Linkowska (Linkowa), z rzeźbami przedstawiającymi Minerwę i Herkulesa, II połowa XVII wieku; – Rynek Wielki 5a – kamienica Dymitra Greka (Dom Pański) odbudowana w latach 50-tych XX wieku, w miejscu rozebranej w wieku XIX; – Rynek Wielki 7 – kamienica Morandowska I, XVI/XVII wiek, rozbudowana w XX wieku; – Rynek Wielki 7a – XVII wiek, w późniejszym okresie rozbudowana; – Rynek Wielki 9 – XVII wiek, w późniejszym okresie rozbudowana; – Rynek Wielki 11 – kamienica odbudowana w połowie XX wieku, w miejscu rozebranej w II połowie wieku XIX.

Wśród zmian, jakie miały tu miejsce, zwłaszcza w XIX wieku, wiele kamienic pozbawiono attyk i dekoracji, przywróconych tylko nielicznym, niektóre posiadały nawet balkony. Na rynku rosły ponadto drzewa, po II wojnie światowej w każdej ćwiartce rynku znajdował się niewielki skwer (wówczas rynek nosił nazwę pl. Adama Mickiewicza), a obecnie tylko w jego południowo-zachodniej części. Przed ratuszem umieszczono płytę upamiętniającą wizytę Józefa Piłsudskiego w 1922 roku. Jak od początku istnienia miasta, tak i dziś Rynek Wielki jest miejscem gromadzenia się mieszkańców miasta. W kamienicach mieści się wiele obiektów, m.in. kulturalnych (Muzeum Zamojskie, Muzeum Techniki Drogowej i Mostowej Okręgu Lubelskiego, Biuro Wystaw Artystycznych – Galeria Zamojska, Galeria Fotografii „Ratusz”), handlowych (sklepy, księgarnie, pamiątki), gastronomicznych (latem rozkładane są tu dodatkowo ogródki z parasolami); odbywają się tu również święta państwowe, liczne imprezy kulturalne, rozrywkowe i widowiskowe, m.in. Jarmark Hetmański, wybrane spektakle Zamojskiego Lata Teatralnego oraz różne wystawy, koncerty, zjazdy i pokazy. Rynek Wielki jest zamknięty dla ruchu samochodowego (poza wyjątkowymi sytuacjami).

Zdjęcia wykonano w sierpniu 2017 roku.

Nowe zdjęcia wykonane w kwietniu 2024 roku.

Renesansową Katedrę (dawniej Kolegiatę) Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła w Zamościu zbudowano pod koniec XVI wieku z fundacji Jana Zamoyskiego, według projektu Bernardo Morando. Po śmierci architekta, na początku XVII wieku, ukończono wewnętrzny wystrój świątyni. Konsekracji dokonano w roku 1637. Znaczną przebudowę przeprowadzono jedynie w okresie zaborów, w latach 1824-26, pod kierunkiem gen. J. Mallet-Malletskiego, który kierował wówczas rozbudową i modernizacją zamojskiej twierdzy. W tym okresie katedra została obniżona, zmieniono m.in. elewację, przez co obecny wygląd zewnętrzny jest bardziej klasycystyczny, zniknęły napisy i herby Zamoyskich, zlikwidowano także niektóre elementy wewnątrz kościoła. W II połowie XIX wieku oraz I połowie wieku XX prowadzono dalsze zmiany i remonty, związane także z licznymi uszkodzeniami.

Obecny styl architektoniczny świątyni jest związany z tzw. renesansem lubelskim. Jej wymiary, w stosunku 3:2, wynoszą: 45 m długości i 30 m szerokości. Nawiązują one do wymiarów ówczesnego Zamościa i są równe jego 15-krotnemu pomniejszeniu. Jest to kościół o typie bazylikowym, z wyższą nawą główną ze nakrytą sklepieniem kolebkowym oraz lunetami, sięgającą 20 m wysokości, oraz niższymi nawami bocznymi. Dziś prowadzą do niej trzy wejścia – poza głównym od zachodu, również dwa boczne przez dawne kaplice (od północy i południa). Wewnątrz znajduje się dziewięć kaplic, po cztery w obu niższych nawach bocznych, oraz jedna przy prezbiterium (po jego prawej stronie). Poszczególne kaplice, bogate w cenne obiekty, ołtarze, obrazy, poświęcone są różnym postaciom i osobom. Obecny, późnobarokowy ołtarz z II połowy XVIII wieku, zastąpił pierwszy, wczesnobarokowy, który przewieziono do Tarnogrodu. Znajdują się przy nim cztery kolumny, pomiędzy dwiema z nich umieszczony jest główny obraz, przedstawiający św. Tomasza Apostoła, klękającego przy zmartwychwstałym Jezusie. Na bocznych ścianach prezbiterium znajdują się cztery inne, ukazujące patrona kościoła. Na ołtarzu stoi srebrne rokokowe tabernakulum z połowy XVIII wieku. Pod nawą główną znajdują się krypty z trumnami oraz prochami Zamoyskich. Wejście poniżej jest zamknięte żelaznymi drzwiami z herbami rodziny, ułożonymi poziomo w posadzce koło kaplicy Różańcowej. W jednej z krypt spoczywa Jan Zamoyski – założyciel miasta. Jeszcze do niedawna miejsce to było dostępne do zwiedzania. Na niektórych z ośmiu wysokich filarów (po cztery po obu stronach nawy głównej) znajdują się epitafia (m.in. Szymona Szymonowica). Słychać tu również 25-głosowe organy, zbudowane w 1896 roku przez lwowskiego organmistrza Jana Śliwińskiego.

Po północnej stronie świątyni wznosi się późnobarokowa dzwonnica, wybudowana w II połowie XVIII wieku, na której znajdują się trzy dzwony: „Jan„, największy z XVII wieku, „Wawrzyniec” z XVIII wieku oraz „Tomasz” z XVIII wieku. W sezonie letnim dzwonnica udostępniona jest dla zwiedzających, dzięki czemu stanowi atrakcyjny punkt widokowy na Stare Miasto. W 1992 roku kiedy utworzono diecezję zamojski-lubaczowską kolegiatę podniesiono do godności katedry. Podczas VII pielgrzymki do Polski w 1999 roku wizytę w katedrze złożył papież Jan Paweł II. Katedra znajduje się w południowo-zachodnim narożniku Starówki, przy ul. Katedralnej.

Zdjęcia wykonano w sierpniu 2017 roku.

Nowe zdjęcia wykonane w kwietniu 2024 roku.

Akademia Zamojska w Zamościu została założona w 1594 roku przez Jana Zamoyskiego, a organizowana przez Szymona Szymonowica. Oficjalne otwarcie uczelni odbyło się 15 marca 1595 roku. Akademia była pierwszą prywatną uczelnią a trzecią – po krakowskiej (1364) i wileńskiej (1578) – uczelnią w Rzeczypospolitej. Uczelnie w Krakowie i Wilnie zostały ufundowane ze skarbca królewskiego, natomiast Akademia Zamojska była w całości opłacana przez wielkiego kanclerza, będąc symbolem potęgi i ambicji fundatora. W tym samym roku papież Klemens VIII zatwierdził powołanie Akademii w formie stosownej bulli, przy tej okazji dodając swój herb rodowy Aldobrandinich do godła Akademii. Statut Akademii zatwierdził w imieniu papieża biskup chełmski Stanisław Gomoliński. To właśnie w akcie fundacyjnym uczelni z 1600 roku zawarte zostały powszechnie znane słowa kanclerza Zamoyskiego: „Takie są rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie”.

W planach kanclerza Akademia miała być prężnym ośrodkiem kultury polskiej i katolickiej, który oddziaływałby silnie na ludność prawosławną, przeważającą w województwach południowo-wschodnich. W pierwszej dekadzie swojego istnienia (do śmierci hetmana), Akademia zdobyła sobie znaczny rozgłos nie tylko w Polsce, ale także w całej Europie. Dzięki niej Zamość na przełomie XVI i XVII wieku był jednym z głównych ośrodków myśli naukowej w Polsce. Na początku działalności Akademii Zamojskiej były tu trzy wydziały: filozoficzny, medyczny i prawniczy; zajęcia prowadziło 15 profesorów, m.in. Melchior Stefanides (pierwszy rektor; logika, metafizyka, prawo), Wawrzyniec Starnigel, Adam Burski (filozof), Tomasz Drezner (prawnik), Jan Niedźwiecki-Ursinus (medyk i twórca podręcznika gramatyki łacińskiej „Methodicae grammaticae libri IV”), Maciej Jaworowski (prawo, filozofia), w późniejszym okresie także Stanisław Staszic. Wykłady odbywały się po grecku i łacińsku.

Po roku 1620 świetność uczelni zaczęła upadać, Akademia nie cieszyła się już takim prestiżem. Również ordynaci zamojscy nie przywiązywali do niej większej wagi. W kolejnym wieku, w roku 1746, przeprowadzono tu reformę, dzięki czemu sytuacja uczelni się poprawiła, ale nie na długo. Dokonano wówczas również modernizacji gmachu Akademii, w stylu późnobarokowym. Po pierwszym rozbiorze Polski, w roku 1784, jej działalność została zamknięta przez Austriaków. Utworzono tu Liceum Królewskie, przekształcone w Szkołę Wojewódzką im. Zamoyskich, która odznaczała się wysokim poziomem. W 1811 roku szkoła została przeniesiona do Szczebrzeszyna, a budynek zamieniono dla potrzeb wojskowych na koszary. Dokonano wówczas jego przebudowy, zniknęły portale oraz arkady od strony dziedzińca. Dopiero po likwidacji twierdzy, w roku 1866, przywrócono tu szkołę. Do czasu II wojny światowej znajdowało się tu gimnazjum, a po jej zakończeniu liceum ogólnokształcące.

Obecny budynek dawnej Akademii powstał w latach 1639-48 w stylu wczesnobarokowym dzięki fundacji kanclerza wielkiego koronnego Tomasza Zamoyskiego, według projektu Jana Jaroszewicza i Jana Wolffa. Budynek pierwotnie mieścił sale wykładowe, stancje, mieszkania profesorskie, bibliotekę i drukarnię. W latach 1752–65 na polecenie Jana Jakuba Zamoyskiego gmach przebudowano w stylu późnego baroku i rokoka według projektu Jana Andrzeja Bema. Wtedy też usunięto attyki i nakryto go dachem mansardowym. Elewacje uzyskały ciepłą jasnożółtą kolorystykę z czerwonymi lizenami i płycinami między i podokiennymi. Dzisiejszy skromny wygląd Akademii został jej nadany w I połowie XIX wieku. Skuto wtedy m.in. ozdobne gzymsy, portale, obramienia okienne, dekoracyjny fryz oraz zamurowano arkady na dziedzińcu. Założenie zachowało jednak charakterystyczną formę, o niemal identycznych wymiarach każdego boku, z wewnętrznym dziedzińcem.

Zdjęcia wykonano w sierpniu 2017 roku.

Nowe zdjęcia wykonano w kwietniu 2024 roku.

Barokowy kościół pw. Zwiastowania NMP został wzniesiony w połowie XVII wieku. Budowę zainicjował związany z zakonem franciszkanów ordynat Tomasz Zamoyski, który rozpoczął poszukiwanie odpowiedniego architekta. Po śmierci Tomasza budowę zrealizował jego syn Jan Sobiepan Zamoyski. Sprawa autorstwa budowli jest przedmiotem dyskusji wśród historyków sztuki. Ukończony w roku 1685 kościół był wyższy i większy niż pozostałe świątynie w mieście (większy nawet niż ówczesna zamojska kolegiata. Składał się z trzech naw, półkolistego prezbiterium oraz dwóch bocznych kaplic. Wnętrze tego kościoła ozdobione było bogatszą polichromią i rzeźbami. Wysoki dach świątyni sięgał również o wiele wyżej i wyglądał podobnie jak dach dzisiejszej katedry w Zamościu. W miejscu obecnego placu Wolności wybudowany został także klasztor franciszkanów, a w jego północno-zachodnim rogu wznosiła się dzwonnica.

W roku 1774, po zajęciu miasta przez Austriaków dokonano kasaty zakonu franciszkanów. Podczas modernizacji w tym czasie zamojskiej twierdzy, już pod panowaniem Rosji, budynek kościoła przeznaczono na magazyn wojskowy przeprowadzając także zmiany w jego wnętrzu (m.in. dokonano podziału na kondygnacje), natomiast dzwonnica została rozebrana, nieco później razem z klasztorem. Istotne zmiany w zewnętrznym wyglądzie nastąpiły w roku 1887, kiedy to obniżono dach, rozebrano wysokie szczyty, jednocześnie sklepienie wewnątrz kościoła zmieniono w prosty strop (zachowały się jedynie sklepienia naw bocznych). W okresie międzywojennym budynek kościoła wykorzystywano pod liczne instytucje, m.in. Sejmik Powiatowy, muzeum czy kino „Stylowy”, jakie mieściło się tu do roku 1994. Po II wojnie światowej, w zachodniej części budynku kościoła ulokowano dodatkowo Liceum Plastyczne wraz z warsztatami w piwnicach.

Taki stan rzecz trwał do 2006 roku, kiedy to przeprowadzono pierwszy etap prac wyburzeniowo-remontowych, usuwając m.in. „piętra” wewnątrz świątyni, jakie wybudowano w przeszłości adaptując budynek do roli muzeum, kina czy szkoły. W ramach prac odtworzeniowych pierwotny wygląd kościoła wykonano szereg prac nie tylko budowlanych, ale także konstrukcyjnych. Po przebudowie wygląd zewnętrzny kościoła uległ diametralnej zmianie. We wrześniu 2021 roku poświęcenia odnowionego obiektu dokonał bp Marian Rojek. Świątynia znajduje się we wschodniej części zamojskiego Starego Miasta, pomiędzy ulicą Staszica a placem Wolności.

Zdjęcia wykonano w kwietniu 2024 roku.

Barokowy, jednonawowy kościół św. Katarzyny i klasztor reformatów został wzniesiony w II połowie XVII wieku. Założenie ufundowali IV ordynat zamojski, Marcin Zamoyski oraz Hieronim Żaboklicki, ówczesny chorąży bracławski, związany z rodziną Zamoyskich. Budowa założenia według projektu J.M. Linka miała miejsce w latach 1680–86. Poświęcenia dokonał 26 maja 1686 roku biskup chełmski Stanisław Święcicki, nadając mu wezwanie św. Piotra z Alkantary.

Po przejęciu miasta przez Austrię dokonano kasaty zakonu reformatów w 1782 roku, a w 1806 roku budynki klasztoru i świątynię przeznaczono na magazyn wojsk austriackich. Po 1809 roku opustoszałe zakonne przejęło wojsko. Po przejęciu miasta przez kolejnego zaborcę, Rosję, klasztor został rozebrany, a budynek kościoła, tak jak większość pozostałych obiektów w okresie zaborów, pozbawiono wielu elementów architektury i wystroju, m.in. rozebrano barokowe szczyty oraz sygnatury. Niemniej jednak zachowane zostało barokowe sklepienie krzyżowo-kolebkowe czy też pilastry i płyciny na ścianach od zewnątrz. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości mieścił się tu przez krótki okres teatr, ale ostatecznie, po renowacji w latach 1925–26, przywrócono budynkowi funkcję kościoła pw. św. Katarzyny. Podczas II wojny światowej w krypcie pod kościołem ukryto skrzynię z obrazem Hołd Pruski Jana Matejki. Po II wojnie światowej pojawił się tu marmurowy pomnik z urną wypełnioną prochami profesorów i uczniów zamojskich szkół średnich, jakich pozbawiono życia w czasie tej wojny.

Pod koniec lat 90-tych minionego stulecia przywrócono pierwotny wygląd zewnętrzny kościoła, zwłaszcza dach i szczyty od frontu, pośrodku i przy tylnej ścianie; wzbogacono również elewacje. Później przeprowadzono także prace remontowe wewnątrz świątyni. Po zachodniej stronie, w miejscu dawnego klasztoru, planowana jest budowa „Domu Trzeciego Tysiąclecia im. Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Na skromne wyposażenie kościoła składają się drewniane ołtarze, późnobarokowy obraz św. Katarzyny pod Madonną z Dzieciątkiem (I poł. XVIII wieku), rzeźby aniołów w stylu rokoko oraz obrazy miejscowych malarzy. Jest tu także chór oparty o 3 arkady z kolumnami.Świątynia znajduje się w północnej części Starówki.

Zdjęcie wykonano w kwietniu 2024 roku.

Rynek Solny jest jednym z dwóch obok Rynku Wodnego rynków pomocniczych miasta. Pierwsza wzmianka z nazwą rynku pochodzi z 1588 roku i związana jest z handlem solą. Dodatkowo charakter handlowy rynku potwierdza obrócenie ku niemu zespołu targowego kilkudziesięciu jatek z 1820 roku. Wśród  domów tworzących pierzeje Rynku Solnego swój pierwotny kształt zachował blok wschodni oraz partie bloków pierzei północnej. W drugiej połowie XVII wieku Rynek Solny zostaje przegrodzony przez nieregularny blok śródrynkowy, przez co jego obszar został zmniejszony o prawie połowę. Kolejne zmiany przynosi początek XIX wieku, gdy miasto przekształcono w twierdzę. Wyburzono wtedy cztery domy w pobliżu ratusza, dla nadania placowi możliwie regularnego kształtu. Zlikwidowano ponadto wagę miejską i stajnię. Na tyłach ratusza urządzono plac musztry oraz dobudowano wartownię, wykorzystywaną również jako więzienie. Pod koniec XIX wieku jeden z budynków przy ul. Wjazd Lubelski wyremontowano na rezydencję komendanta Twierdzy – tzw. „Generałówka”. Od końca XIX wieku rynek pełnił ponownie funkcję targową. Przed wojną stały tu trzy rzędy straganów i zadaszona studnia. Na początku XX wieku przybudowano budynek „wojskowy” oraz budynek mleczarni.

Obecnie Rynek Solny ma kształt prostokąta (ok. 90 na 50 m), ograniczonego ulicą L. Zamenhofa od północy, ulicą I. Pereca od południa, gmachem dawnej Akademii Zamojskiej od zachodu i kamienicami z podcieniami po wschodniej stronie (zajętymi przez hotel i restauracje), natomiast na linii północ-południe przecina go ulica Solna prowadząca do Rynku Wielkiego. Podcienia występują także we fragmencie północnej pierzei Rynku, na której znajduje się jedna z bogato zdobionych kamienic – dawny „Dom rabina”. Jedyny budynek poza pierzejami to położony na rogu ulic L. Zamenhofa i Solnej, wybudowany w XIX wieku dla celów wojskowych – dawna mleczarnia i łaźnia. Do wyjątkowych obiektów można też zaliczyć położone w południowej pierzei (ul. I. Pereca) dawne więzienie, które w późniejszych latach połączono z ratuszem. Zachodnia część Rynku stanowi parking, zaś wschodnia przy kamienicach z podcieniami to miejsce letnich ogródków z parasolami. Na rynku stoją 2 pomniki: większy to umieszczona przy dawnym budynku wojskowym kotwica pochodząca ze statku związanego z miastem – MS Ziemia Zamojska, natomiast bliżej ratusza pomiędzy podświetlanymi ławkami do siedzenia postawiono niewielki pomnik krasnala o imieniu Batiaryga.

Zdjęcia wykonano w kwietniu 2024 roku.

Rynek Wodny jest jednym z trzech Starego Miasta. Rynek ma kształt prostokąta o wymiarach 50 na ok. 65 metrów. Zajmuje teren na wschód od ul. B. Morando – od północy ograniczony jest ul. S. Żeromskiego, od południa ul. T. Kościuszki, od wschodu zabudową przy ul. Bazyliańskiej. Nazwa tego placu związana jest najprawdopodobniej z lokalizacją blisko południowej linii murów zamojskiej twierdzy, za którą znajdowały się tereny zalewowe („Wielka Zalewa”). Mieściły się przy nim głównie domy ważniejszych mieszkańców Zamościa. W okresie międzywojennym urządzono w jego miejscu skwer z drzewami i ławkami – takie zagospodarowanie pozostało do roku 2010.

Obecnie zabudowa wokół rynku jest zróżnicowana. Od północy, przy ul. S. Żeromskiego, ciągnie się pas kamienic , po zachodniej stronie (ul. B. Morando) stoją nieco większe, bardziej zróżnicowane kamienice, od wschodu podwórze kamienicy przy ul. Bazyliańskiej, a po południowej stronie, przy ul. T. Kościuszki, stoi najbardziej reprezentatywny w tej części Starego Miasta zespół dawnego kościoła i klasztoru Klarysek (kościół barokowy, z 1696 roku; klasztor dobudowany w latach 1757–75). Podobnie jak wiele innych budynków, po zajęciu miasta przez zaborców, zespół ten utracił pierwotny, bogatszy wygląd w związku z przeznaczeniem na funkcje magazynowe i wojskowe; w późniejszym czasie wykorzystywany był na cele kulturalne, a po II wojnie światowej jako dom dziecka. W 2002 roku przeniesiono tu szkołę muzyczną, ale dopiero w 2007 roku te niszczejące budynki objęto gruntownymi pracami remontowymi, dzięki którym już w 2009 roku przywrócono częściowo dawny wygląd kościoła, który pełni funkcję sali koncertowej (zaś w dawnym klasztorze znajdują się miejsca dydaktyczne).

W 2010 roku. przestrzeń Rynku Wodnego została objęta gruntowną zmianą, niemal całość to plac przeznaczony wyłącznie dla pieszych z jedyną na Starym Mieście fontanną ze świetlną iluminacją. Rynek znajduje się w południowej części staromiejskiej dzielnicy.

Zdjęcia wykonano w kwietniu 2024 roku.

Rynek Wodny jest jednym z trzech Starego Miasta. Rynek ma kształt prostokąta o wymiarach 50 na ok. 65 metrów. Zajmuje teren na wschód od ul. B. Morando – od północy ograniczony jest ul. S. Żeromskiego, od południa ul. T. Kościuszki, od wschodu zabudową przy ul. Bazyliańskiej. Nazwa tego placu związana jest najprawdopodobniej z lokalizacją blisko południowej linii murów zamojskiej twierdzy, za którą znajdowały się tereny zalewowe („Wielka Zalewa”). Mieściły się przy nim głównie domy ważniejszych mieszkańców Zamościa. W okresie międzywojennym urządzono w jego miejscu skwer z drzewami i ławkami – takie zagospodarowanie pozostało do roku 2010.

Obecnie zabudowa wokół rynku jest zróżnicowana. Od północy, przy ul. S. Żeromskiego, ciągnie się pas kamienic , po zachodniej stronie (ul. B. Morando) stoją nieco większe, bardziej zróżnicowane kamienice, od wschodu podwórze kamienicy przy ul. Bazyliańskiej, a po południowej stronie, przy ul. T. Kościuszki, stoi najbardziej reprezentatywny w tej części Starego Miasta zespół dawnego kościoła i klasztoru Klarysek (kościół barokowy, z 1696 roku; klasztor dobudowany w latach 1757–75). Podobnie jak wiele innych budynków, po zajęciu miasta przez zaborców, zespół ten utracił pierwotny, bogatszy wygląd w związku z przeznaczeniem na funkcje magazynowe i wojskowe; w późniejszym czasie wykorzystywany był na cele kulturalne, a po II wojnie światowej jako dom dziecka. W 2002 roku przeniesiono tu szkołę muzyczną, ale dopiero w 2007 roku te niszczejące budynki objęto gruntownymi pracami remontowymi, dzięki którym już w 2009 roku przywrócono częściowo dawny wygląd kościoła, który pełni funkcję sali koncertowej (zaś w dawnym klasztorze znajdują się miejsca dydaktyczne).

W 2010 roku. przestrzeń Rynku Wodnego została objęta gruntowną zmianą, niemal całość to plac przeznaczony wyłącznie dla pieszych z jedyną na Starym Mieście fontanną ze świetlną iluminacją. Rynek znajduje się w południowej części staromiejskiej dzielnicy.

Zdjęcia wykonano w kwietniu 2024 roku.

Późnorenesansowa synagoga została zbudowana w latach 1610-20, z inicjatywy Żydów sefardyjskich. W drugiej połowie XVII wieku, do ścian północnej oraz południowej dobudowano dwie przybudówki, mieszczące babińce. W XVIII wieku dodano przedsionek łączący synagogę z domem kahalnym. Murowany budynek synagogi wzniesiono na planie kwadratu. Po dobudowaniu babińców, plan przybrał formę prostokąta o wymiarach 11,8 na 12,0 metra, którego dłuższa oś jest orientowana wschód-zachód. Budynek centralny wieńczy grzebieniasta attyka. Do obniżonej w stosunku do ulicy, głównej sali modlitewnej, prowadzi oryginalny, kamienny renesansowy portal. W jej wnętrzach, na ścianie wschodniej na środkowym pilastrze zachował się pochodzący z pierwszej połowy XVII wieku, późnorenesansowy kamienny Aron-ha-kodesz ujęty w dwie kanelowane kolumny niosące belkowanie z łamanym tympanonem z koroną i kartuszem. Na ścianach i sklepieniach znajduje się bogata stiukowa i sztukateryjna dekoracja z cennymi rozetami i malowidłami, na których widać inskrypcje w języku hebrajskim oraz wystylizowane Drzewo Życia. Sklepienia żeglaste udekorowano „perełkowaniem” podkreślającym linie sklepienia. Odciśnięte szablonem w miękkiej zaprawie, wypukłe „perełki” były pierwotnie pomalowane drogocennym wówczas barwnikiem – cynobrem. Do dnia dzisiejszego nie zachowała się, stojąca ongiś na środku, stylizowana, altanowa, kuta bima zwieńczona koroną na Torę.

Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę i urządzili w niej magazyn i warsztaty stolarskie. Po zakończeniu wojny w latach 1948-50 przeprowadzono pierwsze prace remontowe, dzięki którym przeznaczono budynek na Bibliotekę Miejską. Druga restauracja budowli była przeprowadzana w latach 1967-72, podczas której odbudowano zniszczony przez Niemców babiniec południowy jako jednokondygnacyjny, usunięto piętro z babińca północnego oraz dokonano rekonstrukcji attyki. W marcu 2005 roku biblioteka została przeniesiona do nowej siedziby, a budynek odzyskała społeczność żydowska. Od tego czasu rozpoczęły się żmudne prace renowacyjne. Od  maja 2005 roku roku do 2008 roku synagoga była udostępniona zwiedzającym. W sierpniu 2006 roku nad wejściem do synagogi odsłonięto trzy tablice pamiątkowe, poświęcone Żydom z Zamościa. W lipcu 2009 roku rozpoczęto gruntowne prace remontowe, a p ich zakończeniu, 5 kwietnia 2011 roku odbyło się uroczyste otwarcie.

Obok synagogi stoi Dom kahalny, zbudowany w 1 połowie XVII wieku, początkowo jako budynek parterowy. Zniszczony budynek posiada 4-osiową fasadę, bogato rozczłonkowaną gzymsami i pilastrami, a w przedsionku znajduje się  renesansowy portal. W 1 połowie XVIII wieku mieścił heder – szkołę żydowską. Przed 1765 rokiem przeszedł na własność kahału – nadal mieścił heder; został nadbudowany i połączony z synagogą. Obydwie budowle znajdują się w północnej części starówki, na rogu ul. Zamenhofa i Bazyliańskiej.

Zdjęcia wykonano w kwietniu 2024 roku.

Twierdza Zamość – fortyfikacje otaczające miasto zostały zbudowane w latach 1579–1618 na zlecenie Jana Zamojskiego. Wielokrotnie przebudowywane, w tym najbardziej kompleksowo w latach 20-tych XIX wieku. Była to jedna z największych twierdz Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a następnie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. W swojej historii przeszła pięć oblężeń. Pierwszym z nich była obrona przed wojskami kozacko-tatarskimi w czasie powstania Chmielnickiego. Drugie, to oblężenie szwedzkie z 1656 roku, trzecie było oblężenie wojsk Księstwa Warszawskiego, mające na celu odbicie Zamościa z rąk austriackich w 1809 roku. Najdłuższym, zarazem czwartym oblężeniem trwającym aż 10 miesięcy, było rosyjskie oblężenie w 1813 roku. Po raz ostatni, czyli piątym, Zamość bronił się w czasie powstania listopadowego, kiedy to jako ostatni punkt oporu w ogóle w swej historii uległ Rosjanom. Szturmem Forteca została zdobyta tylko raz, i to przez wojska polskie, w 1809 roku. Zlikwidowana została w 1866 roku. Wśród pozostałości fortyfikacji zamojskiej twierdzy są:

– bastion VII (ul.Waleriana Łukasińskiego) – jedyny zachowany z siedmiu bastionów, które powstały w XVI wieku, w stylu nowowłoskim z uszami;

– dwa nadszańce (ul. Waleriana Łukasińskiego) – powstały przy modernizacji twierdzy w okresie zaborów –  I połowa XIX wieku;

– furta wodna z poterną (południowa linia murów, ul. B. Moranda);

– kojec w parku miejskim koło starej Bramy Lubelskiej, jedyny zachowany;

– prochownia koło Arsenału (ul. Zamkowa);

– kazamata koło kościoła św. Mikołaja (ul. Bazyliańska);

– Rotunda Zamojska – osobny artykuł;

– stara Brama Lubelska (ul. Akademicka i ul. Królowej Jadwigi) – pierwsza brama Zamościa, zamurowana najprawdopodobniej na początku XVII wieku na pamiątkę wprowadzenia przez założyciela miasta, Jana Zamoyskiego arcyksięcia austriackiego Maksymiliana, jeńca z bitwy pod Byczyną, ale także w celu wzmocnienia ówczesnej twierdzy;

– nowa Brama Lubelska (ul. Waleriana Łukasińskiego) – powstała przy modernizacji Twierdzy Zamość w okresie zaborów; I połowa XIX wieku;

– stara Brama Lwowska (ul. Waleriana Łukasińskiego i ul. Partyzantów – manierystyczna, koniec XVI wieku;

– nowa Brama Lwowska (ul. Okopowa i ul. Partyzantów) – wybudowana również podczas modernizacji Twierdzy Zamość w okresie zaborów, ostatecznie zamurowana (z dobudowanym później obecnym przejściem); I połowa XIX wieku;

– Brama Szczebrzeska (ul. Szczebrzeska) – z początku XVII wieku, przebudowana w XVIII i XIX wieku, ostatecznie zamurowana.

Zdjęcia wykonano w sierpniu 2017 roku.

Nowe zdjęcia wykonano w kwietniu 2024 roku.

Rotunda Zamojska powstała w latach 1825–31 jako działobitnia, po włączeniu miasta po Kongresie Wiedeńskim  w granice Królestwa Kongresowego. Budową rotundy kierował francuski gen. Jan Chrzciciel Mallet-Malletski.  Działobitnia pełniła ważną funkcję jako stanowisko obronne. Z twierdzą połączona była drogą biegnącą na południe od dawnego bastionu II, osłoniętą wałami i fosą na zewnątrz. Rotunda ma formę grubego (ok. 7 m) pierścienia przykrytego warstwą ziemi, otwartego od strony Starego Miasta, z wysokimi (ok. 9,5 m), ceglano-kamiennymi ścianami, z oknami o funkcji strzelnicy od zewnątrz oraz wejściami do poszczególnych cel od dziedzińca. Zbudowana jest na planie koła o średnicy zewnętrznej 54 m. Wewnętrzny dziedziniec ma 38,5 m średnicy. Znajduje się tam 19 niewielkich, połączonych cel – wcześniej było ich 20, jedna została zniszczona podczas bombardowania niemieckiego na początku II wojny światowej. Do dziś Rotunda otoczona jest fosą od zachodu, południa i wschodu. Podczas II wojny światowej Niemcy stworzyli tu 19 czerwca 1940 przejściowy obóz dla ludności aresztowanej w ramach niemieckiej Nadzwyczajnej Akcji Pacyfikacyjnej (Außerordentliche Befriedungsaktion), m.in. grupy inteligencji, ludzi związanych z ruchem oporu. Później, w roku 1942, obiekt ten stanowił także miejsce licznych, masowych egzekucji, jakie obejmowały ludność Zamojszczyzny, w tym również dzieci. Podobnie jak w wielu innych miejscach, Niemcy również tu zacierali ślady dokonanych zbrodni; prochy spalonych ofiar zrzucano do fosy-rzeczki biegnącej wokół Rotundy. Szacuje się, że pozbawiono tu życia ok. 8 tysięcy ludzi. Za zbrodnie nikt z oprawców nie został osądzony. Ostatnie egzekucje miały miejsce 20 i 21 lipca 1944 roku, gdy rozstrzelano 150 ludzi, krótko przed wyzwoleniem obozu.

Po wyzwoleniu miasta spod okupacji niemieckiej w 1944 roku, utworzono tu cmentarz z grobami ofiar Rotundy wokół jej murów na zewnątrz oraz groby innych ofiar po obu stronach drogi prowadzącej od północy do jej dziedzińca (uporządkowanych w połowie lat 50-tych): żołnierzy Armii Polskiej, Armii Krajowej, partyzantów radzieckich i żołnierzy Armii Czerwonej, a także ludności cywilnej, Żydów i ofiar ludobójstwa stalinowskiego. Jest tu wiele grobów bezimiennych, symbolicznych, można też zauważyć groby zbiorowe, ale upamiętniające tragiczne wydarzenia i walkę w obronie Polski. Znajdują się tutaj prochy ponad 45 tysięcy ofiar, żołnierzy oraz partyzantów poległych w czasie okupacji niemieckiej na Ziemi Zamojskiej. W roku 1947 utworzono tu Muzeum Martyrologii Zamojszczyzny – Rotunda. Przy wejściu na dziedziniec znajduje się brama z niemieckimi napisami „Gefangenen Durchgangslager Sicherheitspol” („Jeniecki Obóz Przejściowy Policji Bezpieczeństwa”), poniżej mniejszymi literami: Beschlagnahmt im Einvernehmen mit der Ortskommandtr Zamosc (Obiekt zajęty w porozumieniu z komendanturą w Zamościu). Po lewej stronie, w miejscu zniszczonej celi, znajduje się płyta upamiętniająca rozstrzeliwania i egzekucje więźniów. Wewnątrz, poszczególne cele zostały poświęcone różnym ofiarom II wojny światowej, nie tylko z Zamojszczyzny, są tam od lewej:

1-Ruiny celi zbombardowanej we wrześniu 1939;

2-Cela Gospodarcza;

3-Cela Wołyniaków;

4-Cela Więźniów Politycznych (dawniej Powstańców Warszawy);

5-Cela Prawników i Sędziów;

6-Cela Sybiraków (dawniej Nieznanego Więźnia Politycznego);

7-Cela Stowarzyszenia Kupców Polskich;

8-Cela Harcerzy;

9-Cela Więźniów Majdanka;

10-Kaplica. Cela Księży i Duchowieństwa;

11-Cela Więźniów Oświęcimia – Auschwitz-Birkenau;

12-Cela Pocztowców;

13-Cela Nauczycieli;

14-Cela Partyzantów;

15-Cela Spółdzielców;

16-Cela. Zamość w 1939;

17-Cela. Zamość i Zamojszczyzna w latach 1940–1942;

18-Cela. Wysiedlenia. Pacyfikacje, Dzieci Zamojszczyzny 1942–1944;

19-Cela. Rotunda w systemie więziennictwa niemieckiego;

20-Cela. Rotunda w lipcu 1944 roku.

Na dziedzińcu znajduje się duża płyta pamiątkowa – w tym miejscu palono ciała zamordowanych. Ostatnich więźniów zamordowano tuż przed ucieczką, ich ciała spaliły się tylko częściowo i są pochowane wokół. Rotunda znajduje się ok. 500 m na południe od Starego Miasta, najlepiej wyjść przez Bramę Szczebrzeską.

Zdjęcia wykonano w kwietniu 2024 roku.

Pałac Zamoyskich – osobny artykuł