Bazylika pw. św. Stanisława Męczennika i klasztor dominikanów w Lublinie zostały ufundowane przez króla Kazimierza Wielkiego w 1342 roku. Przypuszcza się, że nowe budynki wchłonęły wcześniejsze obiekty: oratorium Świętego Krzyża (na miejscu prezbiterium obecnego kościoła) i wzmiankowaną 1288 roku wieżę. Kościół z tego okresu był zapewne trójnawową halą z wydłużonym prezbiterium.

Historia rozwoju klasztoru lubelskiego wiąże się ze znajdującą się w nim do 1991 roku relikwią Drzewa Krzyża Świętego. Istnieją dwie różne wersje pojawienia się Drzewa w Lublinie. Według Jana Długosza relikwię przywiózł do Lublina i darował dominikanom książę kijowski Grzegorz w czasach panowania Kazimierza Wielkiego. Późniejsze źródła dominikańskie zawierały inne informacje, według których relikwia pojawić się miała w Lublinie w czasach panowania Władysława Jagiełły, za sprawą dominikańskiego biskupa kijowskiego, Andrzeja.

Około 1420 roku wybudowano kaplicę na zakończeniu północnej nawy kościoła (obecny przedsionek kaplicy Matki Bożej Opieki), od 1615 roku tzw. kaplicę Firlejowską na zakończeniu nawy południowej, zaś po 1645 roku kaplicę Tyszkiewiczowską, z prezbiterium kościoła, która przejęła funkcję chóru zakonnego. Podczas pożaru w 1575 roku kościół uległ znacznym uszkodzeniom (zawaliły się sklepienia, dach i szczyty), po których odbudowano go stopniowo w nowych, nowożytnych formach. Po siedemnastowiecznych rozbudowach kościół uzyskał zachowaną do dziś bryłę i układ przestrzenny. Po gruntownej restauracji budynków w połowie XIX wieku, w 1864 roku nastąpiła kasata klasztoru przez władze carskie. Dominikanie odzyskali świątynię dopiero w 1938 roku. W 1967 roku świątynia dominikańska otrzymała tytuł bazyliki mniejszej. Natomiast w 1991 roku zostały skradzione relikwie Krzyża Świętego. Od 1994 roku prowadzona jest kompleksowa rewaloryzacja bazyliki i klasztoru.

Obecnie istniejący kościół ma formy architektury nowożytnej, tzw. renesansu lubelskiego. Świątynia jest trójnawową halą o wydłużonym prezbiterium, wysokością i szerokością równym nawie głównej. W nawach oraz prezbiterium znajdują się sklepienia kolebkowe z lunetami. Prezbiterium i korpus nawowy przykryte dachami dwuspadowymi. Do naw bocznych przylegają rzędy sklepionych kopułowo kaplic, przekrytych wspólnymi dachami pulpitowymi. Na zakończeniu nawy południowej znajduje się kaplica Firlejów, wzniesiona na planie kwadratu z zaokrąglonymi narożnikami, wyróżniająca się w bryle okazałą kopułą z ozdobną latarnią. Na zakończeniu nawy północnej znajduje się sklepiona kopułą kaplica Matki Bożej Opieki na planie kwadratu, poprzedzona przedsionkiem, pozostałością po gotyckiej kaplicy Krzyża Świętego. Rolę chóru zakonnego pełni usytuowana za prezbiterium kaplica Tyszkiewiczów, zbudowana na planie sześcioboku, przekryta owalną kopułą. Po północnej stronie prezbiterium znajdują się kaplice: Matki Boskiej Ruszelskiej (niewielka, na planie prostokąta), oraz Paryska, salowa, o półkolistym zamknięciu. Fasada kościoła zwieńczona została wysokim szczytem, a jej narożniki ujęto niskimi wieżyczkami. Wieże są trzykondygnacyjne, w narożach najwyższych kondygnacji ujęte parami korynckich pilastrów, na północnej z nich znajduje się dekoracja sgraffitowa. Obecny ołtarz główny, stanowiący jednocześnie przegrodę między kościołem a chórem zakonnym, zbudowano w 1794 roku w stylu klasycystycznym. Ołtarze we wnętrzu korpusu nawowego oraz dwie ambony, umieszczone symetrycznie na pograniczu prezbiterium i nawy głównej pochodzą z lat 60-tych XVIII wieku.

Od południa do Bazyliki przylega kompleks klasztorny, z dwoma wirydarzami, z pochodzącą z wieku XIV częścią wschodnią, mieszczącą m.in. wspartą na jednym filarze „Salę Unii” – dawny refektarz klasztorny, rozbudowywany w wiekach XVI-XVIII.

Bazylika i klasztor znajdują się na Starym Mieście, w jego wschodniej części, przy ul. Złotej. Lublin – stolica woj. lubelskiego – jest położony 152 km na południowy-wschód od Warszawy, przy drodze nr 17 do Zamościa.

Zdjęcia wykonano w sierpniu 2017 roku.