Pierwotna Łomża zostaje założona jako osada przygrodowa pod koniec IX wieku, około 5 kilometrów na wschód od dzisiejszego centrum miasta. W pierwszej połowie XI wieku gródek uległ pożarowi i został odbudowany dopiero w połowie XII wieku z wieżą pośrodku, opasany dwoma wałami. Pozostałością po grodzisku jest tzw. Góra Królowej Bony. Do dnia dzisiejszego zachowały się tam pozostałości wałów ziemnych otaczających gród. Na sąsiednim wzniesieniu zwanym Wzgórzem Świętego Wawrzyńca według zapisków kościelnych miał stać kościół parafialny wybudowany przez świętego Brunona z Kwerfurtu, około 1000 roku. Prawdziwości tej legendy dowodzą wykopaliska archeologiczne przeprowadzone na wzgórzu. Potwierdzają one, że w tym miejscu na pewno stał pierwszy kościół chrześcijański na Północnym Mazowszu, w krypcie odnaleziono wczesnośredniowieczne szczątki bogato ubranego duchownego. Według Kroniki Spengeberga w XII wieku za Bolesława Kędzierzawego powstaje zamek książąt mazowieckich ulokowany na jednym ze wzgórz w późniejszej lokalizacji miasta. Gród łomżyński został zniszczony około 1250 roku w czasie jednego z najazdów litewskich.

Pod koniec XIV wieku miasto zostaje przeniesione na nowe miejsce, w okolice założonego w XII wieku zamku książąt mazowieckich. W 1392 roku na Popowej Górze zostaje wybudowany kościół NMP i świętych Rozesłańców. 15 czerwca 1418 roku z rąk księcia Janusza I Starszego Łomża otrzymuje prawa miejskie chełmińskie. XVI wiek przynosi Łomży prawdziwy rozkwit. W latach 1504-25 z inicjatywy mieszczan i przy wsparciu księżnej Anny Radziwiłłówny i jej synów: Stanisława i Janusza, zbudowano kościół Farny w stylu gotyckim. W 1526 roku Łomża staje się miastem królewskim. Posiada dwa zamki – jeden w granicach miasta drugi w miejscowości Szur w dawnej lokalizacji miasta (osobny artykuł).

W połowie XVII wieku wojny, pożary, powodzie i zarazy, przyczyniają się do upadku miasta. Od 1794 roku w Łomży rządzili Prusacy. Ponowny wzrost i ożywienie gospodarcze Łomży nastąpiły w 1806 roku, kiedy to miasto z chwilą ustanowienia Księstwa Warszawskiego staje się siedzibą władz departamentu. Po utworzeniu Królestwa Polskiego zostaje głównym miastem obwodu łomżyńskiego, a w 1815 roku stolicą województwa augustowskiego. Przez Łomżę prowadzi trakt polityczny z Warszawy do Moskwy. Następuje rozbudowa miasta. Z tego okresu pochodzi najwięcej łomżyńskich zabytków, m.in. ratusz, poczta czy gmach sądu. Miasto rozwija się stopniowo jako ośrodek o charakterze przemysłowo-handlowym. I wojna światowa hamuje szybko postępujący rozwój.

Okres międzywojenny to lata stopniowego odradzania się regionu. W 1925 roku powstaje diecezja łomżyńska, z biskupstwem w Łomży. II wojna światowa przynosi ze sobą kolejne zniszczenia. Łomża zostaje zniszczona aż w 70%. W wyniku deportacji i mordów liczba ludności maleje o około 60%. Wyzwolenie Łomży następuje 13 września 1944 roku. Po II wojnie światowej miasto odradza się powoli, ale systematycznie. Na początku lat 70-tych ma prawie 30 000 mieszkańców. W 1975 roku miasto staje się stolicą województwa łomżyńskiego. W latach 1975-99 następuje gwałtowny wzrost gospodarczy oraz rozwój budownictwa mieszkaniowego. Najważniejsze zabytki miasta to:

– późnogotycka katedra św. Michała, zbudowana w pierwszej ćwierci XVI wieku z fundacji książąt mazowieckich Janusza i Stanisława oraz ich matki Anny. Pracami kierował biskup płocki Andrzej Noskowski, który również konsekrował świątynię w 1525 roku. Kolejna konsekracja kościoła odbyła się po 1531 roku, dokonana przez biskupa płockiego Andrzeja Krzyckiego. Około 1550 roku kościół został przebudowany na pseudobazylikę i przesklepiony. Po zniszczeniach w czasie potopu szwedzkiego, w latach 1691-92 odbył się remont, w wyniku którego wystrój kościoła zmienił się z gotyckiego na barokowy wg projektu Józefa Szymona Bellottiego. Wzniesiono nowy szczyt zachodni i szczyt nad łukiem tęczowym oraz podniesiono mury prezbiterium, a także obniżono dachy. Ponowna konsekracja świątyni odbyła się w 1783 roku. W 1819 roku świątynia została czasowo zamknięta z uwagi na zły stan techniczny. W 1886 roku przeprowadzono restaurację sklepień, oraz dobudowano od południa zakrystię. 28 października 1925 roku kościół został podniesiony do rangi katedry w wyniku utworzenia diecezji łomżyńskiej. W latach 1932-34 świątynię przebudowano pod kierunkiem S.Cybichowskiego poprzez dostawienie piętra na zakrystii południowej oraz drewnianych empor w prezbiterium, wybito otwory w ścianie południowej i przeniesiono nagrobki z prezbiterium i kaplicy Różańcowej do nawy. W czasie II wojny światowej kościół uległ częściowemu zniszczeniu i odbudowano go w 1952 roku, a w latach 1953-58 regotyzowano. W nawie głównej świątynia ma sklepienia gwiaździste i sieciowe, natomiast w nawach bocznych, kryształowe. Wewnątrz znajduje się wiele cennych dzieł sztuki, gotyckich i późniejszych. Na pierwszym filarze po prawej znajduje się późnogotycki nagrobek zmarłego w 1549 roku kanclerza i proboszcza Jana Wojsławskiego. Na ścianie nawy południowej usytuowano podwójny renesansowy pomnik Elżbiety i Andrzeja Modliszowskich z 1589 roku wykonany w warsztacie Santi Gucciego. Należy wymienić również dwa niezwykle okazałe, renesansowe nagrobki, starosty łomżyńskiego zmarłego w 1575 roku Mikołaja Troszyńskiego, wykonany z piaskowca oraz z marmuru brunatnego Nikodema Kosakowskiego, starosty łomżyńskiego i ostrowskiego zmarłego w 1611 roku. W kaplicy południowej znajduje się, w późnorenesansowym ołtarzu, cudowny obraz Matki Boskiej Łomżyńskiej z XVI wieku, koronowany 4 czerwca 1991 przez Jana Pawła II. W południowej nawie umieszczony jest duży obraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy namalowany w 1900 roku przez Wojciecha Gersona. W zewnętrznym murze wieży katedry wmurowany jest kamień przypominający maskę, być może przedmiot kultu pogańskiego. Podczas prac remontowych, które odbyły się w prezbiterium katedry w II połowie 2005 roku natrafiono pod posadzką na kryptę. Po rozpoczęciu prac wykopaliskowych prowadzonych przez Macieja Czarneckiego odnaleziono w sumie dziesięć krypt, z co najmniej dwoma pochówkami duchownych (w tym budowniczego katedry z XVI wieku). Pod posadzką było także wiele innych pochówków – także poza kryptami (przysypane tylko ziemią). Do połowy grudnia 2005 roku odkopano około 70 pochowanych pod prezbiterium szkieletów. Katedra św. Michała znajduje się przy ul. Dwornej.

– Neoklasycystyczny Pałac Biskupi zbudowany w 1925 roku, przy ul. Sadowej. Obok znajduje się plebania z XVIII wieku.– Klasycystyczny ratusz wzniesiony w latach 1822–23 według projektu Aleksandra Groffe. W ścianie znajduje się tablica upamiętniająca nadanie praw miejskich. Jest to prostokątny, dwukondygnacyjny, murowany, tynkowany, dwutraktowy budynek, z wieżą zegarową. Nad wejściem znajduje się portyk kolumnowy. Ratusz mieści się przy Starym Rynku.

– Kamieniczki z arkadami – pseudobarokowe. W większości odbudowane po II wojnie światowej, proj. Urszuli i Adolfa Ciborowskich.

Łomża jest położona 34 km na wschód od Ostrołęki, przy drodze nr 64 do Białegostoku.

Zdjęcia wykonano we wrześniu 2020 roku.