Bartoszyce leżą na terytorium Barcji, jednej z historycznych krain dawnych Prus zamieszkiwanej, przez plemię Bartów. Po zajęciu tych ziem Krzyżacy wybudowali tu w 1240 roku jeden z pierwszych zamków warownych, przy którym na brzegu Łyny powstało osiedle. Jego założycielami byli najprawdopodobniej osadnicy pochodzący z Hesji lub z Brandenburgii, do których w późniejszym czasie dołączyli liczni osadnicy z Mazowsza. Najpierw wzniesiono drewnianą strażnicę, a murowany zamek wybudowano po 1274 roku. W 1326 roku nadano miastu przywilej lokacyjny i nazwę Rosenthal. W 1332 roku miasto lokowano ponownie, nadając mu nową nazwę Bartenstein. Tutejszy zamek był w wieku XIV i XV siedzibą prokuratora i należał do komturii w Bałdze. Zniszczony przez mieszczan na początku wojny trzynastoletniej nigdy nie został już odbudowany. Na miejscu zamku wybudowano w 1902 roku gmach starostwa.

Przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim wystawił wielki mistrz Luther von Braunschweig (1332). W przywileju przeznaczono dotację na kościół, ale proboszcz pojawia się w dokumentach dopiero w 1345 roku. Miasto szybko się rozwijało, w 1356 roku istniał już dom kupiecki, w 1359 roku wybudowano mury obronne, w 1361 roku były już dwa kościoły. W XIV wieku wymieniane są już trzy bramy: Królewiecka, Sąteczeńska (Młyńska) i Lidzbarska. W 1454 roku miasto było członkiem Związku Pruskiego, na prośbę którego król Kazimierz Jagiellończyk ogłosił wcielenie regionu do Królestwa Polskiego. Po wybuchu wojny trzynastoletniej jeszcze w tym samym roku mieszczanie zburzyli zamek krzyżacki. Po sześciu latach miasto zostało przejęte przez Krzyżaków, by po zakończeniu wojny na mocy pokoju toruńskiego w 1466 roku wrócić pod zwierzchnictwo Polski, tym razem jako lenno w rękach krzyżackich.

Zacieśnienie więzów z Polską wskutek wasalizacji lennej Prus Książęcych w 1525 roku, dobrze wpłynęło na rozwój miasta i okolic. Ożywił się handel zbożem, futrami, drewnem, chmielem, bursztynem. Złotym wiekiem w historii Bartoszyc był wiek XVI, jak również XVII. Miasto zaznaczyło rozwój we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Zyskało miano drugiego miasta po Królewcu w Prusach Książęcych. W 1432 roku liczba mieszkańców wynosiła 1500, w sto lat później jest już 4000. Świadectwem znaczenia miasta jest fakt, że w 1656 zjechali się tutaj król szwedzki Gustaw Adolf oraz książę pruski Fryderyk Wilhelm, natomiast w 1661 roku w Bartoszycach obradował Sejm Pruski.

Zmierzch potęgi Rzeczypospolitej w XVIII wieku odbił się bardzo niekorzystnie na sytuacji gospodarczej Bartoszyc. W latach 1788 i 1850 miasto nawiedziły duże pożary. Podczas wojen napoleońskich w 1807 roku Bartoszyce znajdowały się w centrum politycznych wydarzeń, gdyż spotkał się tu król Prus Fryderyk Wilhelm III z carem Aleksandrem I. Efektem spotkania było podpisanie 26 kwietnia 1807 roku traktatu bartoszyckiego, który był układem sojuszniczym przeciwko Napoleonowi. W wyniku pruskiej reformy administracyjnej z 1818 roku Bartoszyce trafiają do okręgu – powiatu ziemskiego (landkreis), którego stolicą jest Frydland. Dopiero koniec XIX wieku i początek XX wieku spowodował podniesienie miasta z upadku i wzrost zamożności. W 1902 roku do Bartoszyc przeniesiono siedzibę powiatu. Samo miasto zaczęło zmieniać charakter z rzemieślniczo-kupieckiego na urzędniczo-wojskowe. Podczas I wojny światowej  mieściła się tu siedziba niemieckiego feldmarszałka Paula von Hindenburga. Na przełomie stycznia i lutego 1945 roku przez kilka dni prowadzono intensywne walki o Bartoszyce. W ich efekcie 4 lutego około 4 nad ranem armia sowiecka weszła do miasta. Szacuje się, iż podczas działań wojennych i wywołanych nimi pożarami miasto zostało zniszczone w około 50%. Po wojnie miasto włączono do Polski. Jego dotychczasową, niemiecką ludność zastąpiono polskimi i ukraińskimi przesiedleńcami.

Bartoszyce posiadają wiele zabytków nieruchomych oraz 3 zabytki archeologiczne. Do najcenniejszych należą:

– Stare Miasto Bartoszyce z XIV wieku o doskonale zachowanym układzie urbanistycznym.

– Brama Lidzbarska z 1468 roku – oraz doskonale zachowany fragment miejskich murów obronnych. W budynku od 1881 roku mieściło się więzienie. Znajduje się przy Placu Konstytucji 3-go Maja 20.

– Gotycki kościół św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej z II połowy XIV wieku, który wielokrotnie przebudowywano m.in. w 1678 r., wieża pochodzi z 1732 r. Był to początkowo niski budynek, który pod koniec XIV rozbudowano do obecnej trójnawowej formy. W 1487 nastąpiła ponowna konsekracja. W okresie świetności miasta ufundowano wspaniały późnomanierystyczny ołtarz (ok. 1660, prawdopodobnie wykonany przez Joachima Pfaffa z Królewca) oraz duże organy (organmistrz Werner z Elbląga). Wnętrze zniszczone w 1945 r. Fragmenty ołtarza znajdują się w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Do rejestru zabytków wpisana jest również przykościelna plebania z XVIII/ XIX w.

– Gotycki kościół św. Jana Chrzciciela znajdujący się poza obszarem starego miasta na lewym brzegu Łyny. Istniał już w 1404 roku. Według niektórych opinii uważany jest za pierwotna parafię dla nieudanej pierwszej lokacji Bartoszyc (1326). Był zniszczony w czasie wojny trzynastoletniej. Ołtarz barokowy z lat 1715–1720, przypisywany Krausowi z Królewca, ambona z 1706

– Pozostałości miejskich murów obronnych z XIV wieku.(brak zdjęcia)

– Spichlerze z przełomu XVIII i XIX wieku. Najlepiej zachowane znajdują się przy ulicy gen. Józefa Bema 11 oraz Pawła Strzeleckiego 2. Aktualnie znajdują się w nich hotele i restauracje.(brak zdjęcia)

– Neogotycki kościół św. Brunona – powstał w latach 1882–83 jako pierwsza od czasów reformacji świątynia katolicka w Bartoszycach. Wyposażenie wnętrza, witraże oraz prezbiterium wykonano w stylu neogotyckim. Obecnie znajduje się w nim sanktuarium Archidiecezji warmińskiej – Archidiecezjalne Sanktuarium  św Brunona Bonifacego z Kwerfurtu Biskupa i Męczennika erygowane przez abp Edmunda Piszcza w 2002 roku. (brak zdjęcia)

– Kamienne Baby pruskie – popularnie nazywane „Bartkami”. Dwa kamienne posągi Bartek i Gustebalda umieszczone wraz z kamienną misą na skwerze przy zbiegu ulic Marii Skłodowskiej-Curie i Bohaterów Warszawy. Prawdopodobnie są dziełem plemion pruskich zamieszkujących pierwotnie te tereny.

– Nieistniejący zamek krzyżacki – zniszczony przez mieszczan. Zamku w pierwotnej bryle już nigdy nie odbudowano. W 1902 roku na jego miejscu wybudowano nową siedzibę starostwa, która spłonęła pod koniec działań wojennych w 1945 roku. Aktualnie po zamku nie ma śladu, zachowało się wzgórze w zakolu Łyny, przy ul. Zamkowej (osobny artykuł).

Bartoszyce są położone około 20 km na północny-wschód od Lidzbarka Warmińskiego, przy drodze nr 51.

Zdjęcia wykonano w kwietniu 2023 roku.