Miasto Pułtusk powstało w IX-X wieku na miejscu dawnego grodu słowiańskiego. Według przekazów na wzgórzu, które obecnie nosi nazwę Św. Krzyża, stała niegdyś pogańska świątynia – wówczas centrum osady. Prawa miejskie nadawano osadzie dwa razy: I lokacja została dokonana w 1257 roku przez Siemowita I, II lokacja (na prawie chełmińskim) w 1339 roku przez biskupa płockiego Klemensa Pierzchałę, potwierdzone w latach 1380 i 1405. Pułtusk był trzecim, po Warszawie i Płocku, miastem na Mazowszu z murowanymi fortyfikacjami. W okresie XIII-XVIII wieku miasto było własnością biskupów płockich, którzy rezydowali na pułtuskim zamku.

Najbardziej intensywny rozwój Pułtuska miał miejsce w XIV-XVI wieku, co było związane głównie z handlem zbożem, potem miasto podupadło w wyniku pożarów, powodzi i zniszczeń w wojnach szwedzkich. W połowie XV wieku w mieście wybudowano kolegiatę, a w XVI wieku: trzy kościoły, szpital, łaźnię miejską, apteki i przytułki dla ubogich. W 1566 roku jezuici powołali słynące w całej I Rzeczypospolitej kolegium. Od połowy XVI wieku przy jezuickiej szkole działał pierwszy w Polsce teatr publiczny. W sierpniu 1568 roku przedstawienie w Pułtusku oklaskiwał poeta Jan Kochanowski. Jeszcze wcześniej, bo w 1530 roku powstała pierwsza na Mazowszu drukarnia. Szkołę jezuicką kształtowali sławni nauczyciele m.in. ks. Piotr Skarga, Andrzej Bobola i Jakub Wujek, jak i uczniowie m.in. kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński, biskup warmiński Andrzej Batory, poeta Maciej Kazimierz Sarbiewski. W 1590 roku na pułtuskim zamku gościł król Zygmunt III Waza. Podczas wielkiej wojny północnej król Szwecji Karol XII stoczył w roku 1703 pod Pułtuskiem kawaleryjską bitwę, w której rozbił dwukrotnie silniejszy korpus saski. W 1806 roku rozegrała się tutaj niezwykle krwawa bitwa pomiędzy wojskami cesarza Napoleona a Rosjanami, co zostało upamiętnione na Łuku Triumfalnym w Paryżu. Napoleon Bonaparte przebywał w Pułtusku dwukrotnie w 1806 i 1812 roku.

30 stycznia 1868 roku ludność miasta i okolic była świadkiem niecodziennego zjawiska przyrodniczego – upadku meteorytu, zwanego później „pułtuskim”. Jego największe okazy, o masie ok. 8–9 kg znajdują się w londyńskim British Museum i Muzeum Ziemi PAN w Warszawie. Siedem lat później mieszkańców Pułtuska dotknęła wielka klęska pożaru, który strawił większość zabudowy miejskiej. Spłonęły cenne pułtuskie księgozbiory. Pożar opisał w prasie warszawskiej Henryk Sienkiewicz, który przybył na miejsce tragedii. To wydarzenie posłużyło pisarzowi do opisu pożaru Rzymu w powieści “Quo vadis”.

W latach II Rzeczypospolitej Pułtusk był miastem garnizonowym. Stacjonował tu 13 Pułk Piechoty. W czasie II wojny światowej miasto zostało zniszczone w ok. 85%. W latach 1946–51 w okolicach Pułtuska w ramach podziemia niepodległościowego działał oddział Jana Kmiołka „Wira”. 30 listopada 1946 roku rozbił on więzienie Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w mieście. W 1985 roku miasto zostało odznaczone Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Pułtusk jest siedzibą Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora (dawniej Wyższa Szkoła Humanistyczna im. A. Gieysztora) utworzonej w 1994 roku. Miasto szczyci się najdłuższym w Europie (380 m) brukowanym rynkiem.

Najciekawsze zabytki miasta to:

– gotycka Bazylika kolegiacka Zwiastowania NMP z XV wieku (osobny artykuł);

– Zamek Biskupi usytuowany na brzegu Narwi z XIV-XVI wieku, obecnie Dom Polonii (osobny artykuł);

– Kaplica pw. Świętej Marii Magdaleny przy rynku (osobny artykuł);

– Ratusz z wieżą ratuszową z XVI wieku (gotycko-renesansowa) (osobny artykuł);

– Kościół pojezuicki pw. śś. Piotra i Pawła, barokowy z 1718 roku (osobny artykuł);

– Kościół św. Krzyża z XVI wieku, późnogotycki z elementami barokowo-klasycznymi;

– Kościół św. Józefa z XVII wieku, poreformacki. Do budynku przylegają budynki dawnego klasztoru Bernardynów, w których w okresie zaborów i PRL znajdowało się więzienie;

– Pozostałości murów miejskich, wznoszonych w latach 1508-33 z inicjatywy biskupa Erazma Ciołka. Rozebrane w większości w XIX wieku. Do dziś zachowała się cylindryczna baszta przy kościele św. Piotra i św. Pawła;

– Szpital ufundowany w 1536 roku, powiększony w końcu XVI wieku, przebudowywany w latach 1785-86 i 1876;

– Klasycystyczne domy przy Rynku z początku XIX wieku (osobny artykuł).

Pułtusk jest położony 50 km na północ od centrum Warszawy, przy drodze nr 61 do Ostrołęki.

Zdjęcia wykonano w maju 2012 roku.