Hagia Sofia (gr.Hagia Sophia, tur. Aya Sofya), to monumentalna świątynia bizantyjska pw. Mądrości Bożej (dosłownie „Święta Mądrość”), zbudowana w Stambule (dawny Konstantynopol). Była to najwyższa rangą świątynia w Cesarstwie bizantyjskim, katedra patriarsza oraz miejsce modłów i koronacji cesarzy. Została ona ufundowana przez cesarza Justyniana I Wielkiego, a w obecnym kształcie powstała w okresie od 23 lutego 532 do 27 grudnia 537 roku. 

Prawdopodobnie pierwszy kościół w tym miejscu, w formie bazyliki o drewnianym stropie, został zbudowany już podczas panowania Konstantyna Wielkiego, lecz bardziej pewne wydaje się, że uczynił to jednak jego syn, cesarz Konstancjusz, w 360 roku. Kościół wkrótce spłonął w czasie zamieszek w 404 roku. W 415 roku podczas panowania Teodozjusza II powstała, na miejscu spalonej, nowa świątynia, która znów została zniszczona podczas rewolty Nika w 532 roku. W tym samym roku Justynian I Wielki polecił inżynierowi i matematykowi Antemiuszowi z Tralles i architektowi Izydorowi z Miletu rozpocząć odbudowę. W 558 roku kopuła kościoła zapadła się podczas trzęsienia ziemi. Prawdopodobnie budowla została wzniesiona w szybkim tempie i na granicy wytrzymałości materiałów. Możliwe, że pośpiech spowodował zbyt szybkie obciążenie niewyschniętej zaprawy łączącej warstwy cegieł. Kopułę odbudował, jednocześnie ją podwyższając, Izydor Młodszy, bratanek Izydora z Miletu (prace zakończono w 563 roku). Wewnątrz kopuły umieszczono krzyż, który później został zastąpiony przez wizerunek Chrystusa. Kościół wielokrotnie płonął, jednak za każdym razem szybko go remontowano.

Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii Hagii Sofii był okres ikonoklazmu, gdy — począwszy od 726 — z polecenia Leona III niszczono wizerunki Jezusa, Maryi i świętych. Okres ten zakończyła na dobre, w 843 roku, cesarzowa Teodora, wdowa po Teofilu będąca wówczas regentką w imieniu syna, Michała III. W 1204 roku kościół został ograbiony i zbezczeszczony roku przez zachodnie rycerstwo podczas IV krucjaty. Aż do odzyskania Konstantynopola w 1261 roku, za panowania Michała VIII Paleologa, świątynia służyła katolikom. Ostatnie nabożeństwo odbyło się tu 28 maja 1453, brali w nim udział zarówno prawosławni jak i katoliccy obrońcy Konstantynopola. 

Sułtan Mehmed II Zdobywca po opanowaniu miasta wydał rozkaz, aby świątynię przekształcono w meczet. Turcy nie zniszczyli wnętrza, lecz wszystkie elementy chrześcijańskie zatynkowali. Architekt Sinan dodał wówczas minarety, mihrab i minbar. Wszystko jednak było odchylone o 10° w kierunku południowym od pożądanej osi wskazującej położenie Mekki. Z czasem wokół świątyni powstawały kolejne budynki, zmieniając Ayasofię — jak ją wówczas nazwano — w meczet otoczony kompleksem grobowców, bibliotek, fontann i innych obiektów. Po upadku imperium osmańskiego Turcja stała się laicką republiką. W związku z tym Mustafa Kemal Ataturk w 1934 roku polecił, aby świątynia, która przez 916 lat służyła chrześcijanom, a przez 481 lat muzułmanom, została zmieniona w muzeum.

Świątynia jest bazyliką kopułową, łączącą założenie centralne z cechami budowli podłużnej o wymiarach 71 x 77 m. Centralną część nawy środkowej przykrywa olbrzymia kopuła o średnicy podstawy wynoszącej 31,2 m na krótszej osi, zaś 32,8 m na dłuższej. Wysokość od posadzki do najwyższego punktu kopuły to 55,6 m. Konstrukcja opiera się na czterech potężnych filarach umieszczonych w narożach kwadratu, oraz 107 kolumnach. W wyznaczony przez filary kwadrat zostało wpisane koło — plan podstawy kopuły. Obciążenia przenoszone są przez cztery pendentywy. Wprowadzona innowacja wywołała iluzję zawieszenia kopuły w powietrzu. Od wschodu i zachodu do kopuły przylegają dwie mniejsze półkopuły przykrywające pozostałą powierzchnię nawy głównej. Jednocześnie wspierają one kopułę centralną. Filary wzmacniają dwie pary przypór zbudowane od południa i północy. Od zewnątrz kopuły zasłonięte są bębnami, w których umieszczono szeregi okien oświetlających wnętrze kościoła. Oś wschód – zachód podkreślają podwójne rzędy kolumn, oddzielające nawy boczne z emporami od nawy głównej. Pod półkopułami nawy boczne od nawy głównej oddzielają także półkoliste eksedry. Nawy przykryto sklepieniami krzyżowymi a kolumny połączono arkadami. Kościół poprzedzają dwa narteksy – wewnętrzny i zewnętrzny otwarty na prostokątne portykowe atrium, o wymiarach około 60 x 40 m. W środku atrium znajdowała się niegdyś fontanna, zaś prowadzącymi stąd schodami dochodziło się do licznych wejść w fasadzie kościoła. Do budowy kościoła użyto wiele drogich materiałów. Posadzki i bazy kolumn wykonano z ciemnoszarego marmuru. Do wykonania kolumn zastosowano w większości zielony marmur. Od nawy głównej eskedry oddzielone są kolumnami z czerwonego porfiru będące elementami spolium. Kapitele kolumn, nadłucza arkad i gzymsy oplata misterny relief o motywach roślinnych i geometrycznych. Wnętrze kopuły pokrywała złota mozaika a na pendentywach umieszczono wielkie postacie cherubinów. Z okresu osmańskiego pochodzi osiem drewnianych medalionów zawieszonych u podstawy kolumny. Są to doskonałe przykłady islamskiej kaligrafii. umieszczono na nich osiem imion: Allaha, Mahometa, czterech pierwszych kalifów: Abu Bakra, Umara, Uthmana i Alego oraz dwóch wnuków Mahometa: Hasana i Husajna. W XVI wieku przywieziono z Miletu i ustawiono w świątyni dwa olbrzymie marmurowe naczynia, w których prawdopodobnie przechowywano oliwę do lamp. W 1934 roku, gdy meczet przekształcono w muzeum, rozpoczęto prace związane z odsłonięciem pierwotnego wystroju budynku, a szczególnie wspaniałych mozaik, z których większość powstała po okresie ikonoklazmu.

Najpiękniejsze z nich to:

• mozaika w tympanonie bramy cesarskiej. Znajdująca się w wewnętrznym narteksie nad bramą cesarską mozaika, pochodzi z końca IX lub początku X wieku. Przedstawia ona Chrystusa Pantokratora, siedzącego na wysadzanym klejnotami tronie. Prawą ręką udziela On błogosławieństwa natomiast w lewej trzyma otwartą księgę. Widnieje w niej następująca inskrypcja „Pokój z Tobą, Ja jestem światłością świata”, pochodząca z ewangelii świętego Jana. U stóp Chrystusa klęczy cesarz Leon VI Filozof. W medalionach po bokach Jezusa znajdują się wizerunki Najświętszej Marii Panny i Archanioła Gabriela. Mozaika ta symbolizuje wieczną władzę nadaną przez Chrystusa Cesarzom bizantyńskim.
• Mozaika nad wejściem południowo-zachodnim, pochodząca z 944 roku została ponownie odkryta w 1849 przez braci Fossati w trakcie wykonywanego przez nich remontu świątyni. Znajduje się ona w wewnętrznym narteksie, nad wejściem południowo-zachodnim, naprzeciw mozaiki Pantokratora z cesarzem Leonem VI. Matka Boska siedzi na tronie bez oparcia, jej stopy zaś opierają się o piedestał wysadzany drogimi kamieniami. Dzieciątko Jezus siedzi na jej kolanie udzielając prawą ręką błogosławieństwa, a w lewej trzymając zwój. Postacie te otacza dwóch cesarzy. Po lewej stoi Konstantyn I Wielki który prezentuje Maryi model nowego miasta – Konstantynopola, po prawej zaś Justynian I Wielki prezentujący model Hagii Sofii.
• Wizerunki serafów znajdujące się w pendentywach, pozbawione są obecnie twarzy. Zostały one odnowione w 1849 roku przez braci Fossati. Oni też zamalowali twarze aniołów. Obecnie w kościele znajdują się cztery wyobrażenia serafów. Jednakże dwa z nich to namalowane przez braci Fossati rekonstrukcje, gdyż oryginalne mozaiki nie zachowały się prawie wcale.
• Mozaika cesarza Aleksandra została umieszczona na drugim piętrze w zacienionym narożniku sklepienia. Przedstawia ona cesarza Aleksandra w pełnym majestacie. Władca trzyma zwój w swojej prawej ręce natomiast w lewej jabłko królewskie. W przeciwieństwie do większości innych mozaik, które po upadku Konstantynopola w 1453 zostały pokryte warstwą gipsu, mozaika przedstawiająca cesarza Aleksandra została dokładnie zamalowana. Utrudniło to znacznie jej odnalezienie gdyż miejsce to nie wyróżniało się szczególnie od otoczenia.
• Mozaika w sklepieniu głównej absydy przedstawiająca Matkę Boską z Dzieciątkiem. Jest to pierwsza mozaika powstała w kościele po zakończeniu okresu ikonoklazmu. Została ona odsłonięta 29 marca 867 przez Patriarchę Focjusza I Wielkiego oraz dwóch współpanujących cesarzy: Michała III i Bazylego I. Uważa się, iż jest to rekonstrukcja wcześniejszej, pochodzącej z VI wieku mozaiki, która została zniszczona w okresie ikonoklazmu. Maria siedzi na tronie bez oparcia, nogi trzyma na piedestale. Tak tron jak i piedestał ozdobione są drogimi kamieniami. Prawa dłoń Maryi spoczywa na prawym kolanie, zaś lewą przytrzymuje Jezusa, który gestem ręki udziela błogosławieństwa.
• Mozaiki w północnym tympanonie przedstawiają różnych świętych. Zdołały dotrwać do naszych czasów dzięki swojemu położeniu, znacznie utrudniającemu dostępność. Dwaj święci: Jan Chryzostom i Patriarcha Ignacy I stoją odziani w białe szaty pokryte złotymi krzyżami, trzymając w rękach wysadzane drogimi kamieniami Pismo Święte. Dookoła postaci widnieją ich imiona zapisane po Grecku. Mozaiki w innych tympanonach nie dotrwały niestety do naszych czasów. Prawdopodobną tego przyczyną są liczne trzęsienia ziemi, które nawiedzały miasto w ostatnich stuleciach.
• Mozaika Deesis (po grecku co oznacza modlitwa), znajduje się na galerii kościoła. Pochodzi ona z XIII wieku, a została ona stworzona aby upamiętnić koniec użytkowania świątyni przez katolików, który trwał od 1204 do 1261. Mozaika przedstawia Chrystusa Pantokratora z Najświętszą Marią Panną po lewej i Janem Chrzcicielem po prawej stronie. Uważa się, iż jest ona jednym z pierwszych przykładów renesansu bizantyńskiego.
• Mozaika cesarzowej Zoe z XI wieku, znajduje się w południowej galerii. W centralnej części mozaiki znajduje się Chrystus Pantokrator. Po lewej stronie umieszczono wizerunek cesarza Konstantyna IX Monomacha ofiarującego Jezusowi worek kosztowności. Po prawej stronie przedstawiono cesarzową Zoe trzymającą zwój. Ponad głową cesarza widnieje inskrypcja, która głosi : „Konstantyn Monomach, pobożny władca Rzymian oraz sługa jedynego boga Jezusa”. Również nad głową cesarzowej znajduje się inskrypcja o treści : „Wielce pobożna cesarzowa Zoe”. Ciekawostką jest, że twarz cesarza była dwukrotnie zmieniana, za każdym razem, gdy Zoe wychodziła ponownie za mąż.
• Mozaika Komnenów znajduje się na lewo od Mozaiki Zoe. Jest to pochodzące z 1122 roku przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem w otoczeniu cesarza Jana II Komnena (po lewej) oraz jego żony Ireny. Cesarz trzyma w dłoniach worek kosztowności natomiast cesarzowa zwój. Na prawo od nich, za załomem znajduje się ich syn Aleksy.

Wśród kolumn kościoła najbardziej znaną kolumną jest ta, zwana „płaczącą” lub „pocącą się”, na której umieszczona jest stela świętego Grzegorza Cudotwórcy. Przypisuje się jej magiczne właściwości. Jako że Hagia Sofia wybudowana została jako kościół chrześcijański, jej oś jest odchylona o 10° od tradycyjnego w islamie kierunku. Wiąże się z tym legenda. W „płaczącej” kolumnie znajduje się otwór w który można włożyć kciuk. Jeśli pozostałymi palcami jesteśmy w stanie wykonać pełen obrót o 360° a kciuk będzie lekko wilgotny, spełni się nasze życzenie. Co więcej, każdy taki udany obrót przesuwa nieco całą świątynię w pożądanym przez muzułmanów kierunku. 

Zdjęcia wykonano w lipcu 2011 roku.