Nie znamy dokładnej daty powstania Ząbkowic Śląskich, najstarszy dokument, w którym wymienia się „civitas Frankenstein” nosi datę 10 stycznia 1287 roku. Miasto powstało dokładnie w miejscu gdzie krzyżowały się ważne drogi handlowe z Wrocławia do Pragi z drogą biegnącą z Nysy do Świdnicy. Miasto posiadało świetne usytuowanie obronne, znalazło się ono bowiem na obszarze o stromo opadających zboczach, otoczonych mokradłami i rozlewiskami rzek Budzówki i Węży. Pierwsze obwarowania były typu drewniano-ziemnego i najprawdopodobniej istniały aż do lat 30-tych XIV wieku, kiedy to zastąpiono je murem kamiennym. Wyrazem troski o rozwój miasta w średniowieczu były nadawane przywileje książęce. O tym, że Ząbkowice odgrywały w średniowieczu ważną rolę świadczy również fakt ukształtowania się miasta jako ośrodka sądownictwa. W Ząbkowicach, podobnie jak w innych miastach lokowanych na prawie niemieckim, władzę sprawował dziedziczny wójt, którego urząd był zbliżony pod względem społecznym do stanu rycerskiego. Ząbkowicki urząd wójta przez całe średniowiecze piastowała rodzina Reichenbach. Ostateczna likwidacja urzędu wójta i przejęcie władzy nad miastem przez radę miejską nastąpiło w 1536 roku.

W XIV wieku, z powodu tarapatów finansowych, książę ziębicki Bolko II oddał miasto w zastaw, po czym w 1351 roku jego następca Mikołaj ostatecznie sprzedał je czeskiemu królowi Karolowi IV, który uczynił go stolicą utworzonego wówczas dystryktu miejskiego, będącego pierwowzorem powstałego w XVIII wieku samodzielnego powiatu ząbkowickiego. Od tej pory aż do wojen husyckich władza zwierzchnia w mieście należała do namiestników królewskich. W latach 1454-1569 Ząbkowice były własnością czeskiego rodu Podiebradów, a później w imieniu cesarza Ząbkowicami administrował starosta. W wieku XVII, w wyniku wojny trzydziestoletniej nastąpił zastój w rozwoju miasta, które było wielokrotnie szturmowane, plądrowane i podpalane. Wiek XVIII i XIX były okresem dynamicznego rozwoju miasta. Powstało wiele nowych kamienic i budowli, również o charakterze wojskowym. Miasto liczyło wówczas ponad 4 tysiące mieszkańców. Pierwsze lampy naftowe w mieście zapłonęły już w 1815 roku. Jeszcze na początku XIX wieku Ząbkowice w całości były otoczone murami obronnymi z licznie zachowanymi wieżami i bastejami, a wokół miasta i zamku istniały fosy. W 1815 roku przystąpiono do rozbiórki fortyfikacji miejskich. Jako pierwszą rozebrano Bramę Ziębicką, kolejno zlikwidowano górną partię murów miejskich pomiędzy Bramą Ziębicką a Bramą Wrocławską, aby następnie zasypać na tym odcinku fosę i utworzyć w jej miejscu promenadę.

Pomimo tych przemian, urbanistyczny i architektoniczny kształt Ząbkowic nie uległ na przestrzeni sześciu wieków zasadniczym przeobrażeniom. Nastąpiło to dopiero w wyniku największego w dziejach miasta pożaru, który wybuchł w sobotę 24 kwietnia 1858 roku. Ogień szybko rozprzestrzenił się spod Bramy Srebrnogórskiej na całe miasto i w ciągu paru godzin uległo ono prawie całkowitemu zniszczeniu. Po pożarze nastąpił najdynamiczniejszy w historii rozwój Ząbkowic. W śródmieściu, w miejsce strawionych ogniem domostw, zbudowano wiele nowych kamienic, powstały również nowe szpitale i szkoły. W tych samych latach wybudowano nowoczesne wodociągi miejskie (1894), a wkrótce potem nową kanalizację miejską. W 1858 roku miasto otrzymało bezpośrednie połączenie kolejowe z Jaworzyną Śląską, a w 1874 roku z Kamieńcem Ząbkowickim. W 1905 w mieście mieszkały 8404 osoby, w tym 98,9% Niemców, 0,6% Żydów i 0,2% Polaków. 77,7% mieszkańców było katolikami, zaś 21,7% – ewangelikami. W 1932 roku w wyniku wielkiej reformy w Niemczech zlikwidowano powiat ziębicki, a miasto Ziębice wraz z okolicami włączono do powiatu ząbkowickiego, którego stolicą pozostały Ząbkowice. Powiat ten przetrwał okres wojny i w niezmienionych granicach funkcjonuje również dziś. Miasto uniknęło przejścia frontu i zniszczeń w 1945 roku. Po II wojnie światowej przedwojenny Frankenstein wraz z terenem Dolnego Śląska weszły w granice Polski; niemiecka ludność miasta została wysiedlona w nowe granice Niemiec. 7 maja 1946 zatwierdzono nową urzędową nazwę Ząbkowice Śląskie. W okresie powojennym mimo renowacji najważniejszych zabytków miasta, architektura miasta uległa daleko idącym zaniedbaniom, których ukoronowaniem stało się wyburzenie zabytkowej, północnej pierzei rynku i zastąpienie jej niskiej jakości blokiem mieszkalnym. W latach 90-tych XX wieku nastąpiła renowacja i zmiana wyglądu rynku, kompleksowe odrestaurowanie ratusza miejskiego, zabezpieczenie ruin zamku oraz odrestaurowanie jego podziemi. Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są:

– Ruiny renesansowego zamku Piastów Śląskich (osobny artykuł.

– Gotycki kościół parafialny pw. św. Anny. Kościół został wzniesiony prawdopodobnie wkrótce po lokacji miasta. Pierwsza informacja o budowie kościoła pochodzi z 14 października 1302 roku. Budowla bardzo szybko uległa zniszczeniu. Prawdopodobnie w połowie XIV wieku kościół uległ spaleniu podczas pożaru. Nową świątynię ufundował król czeski Karol IV. Jako datę ukończenia budowy podaje się 1413 lub 1415 rok. Również i ta budowla bardzo szybko uległa zniszczeniu w wyniku spalenia miasta przez husytów w 1428 roku. Podczas odbudowy świątyni do starego prezbiterium dobudowano nową nawę główną nawy boczne oraz dwie boczne kaplice. Prace zostały ukończone w 1453 roku. Trzy lata później został ufundowany ołtarz główny ku czci Najświętszej Marii Panny, Trzech Króli oraz świętych: Katarzyny, Jana i Andrzeja. W 1507 roku nad zakrystią wzniesiono kaplicę bractwa maryjnego. W tym samym roku zbudowano murowany ganek łączący kościół z Krzywą Wieżą – ówczesną dzwonnicą. W 1544 roku pośrodku prezbiterium ustawiono nagrobek tumbowy księcia Karola I z Podiebradu oraz jego żony księżniczki Anny Żagańskiej. Nagrobek, wykonany przez Ulryka z Żagania ufundowali synowie książęcej pary. 11 lat później nagrobek otoczono żelazną kratą, którą wykonał kowal Adam Hübrig z Ząbkowic. Już wówczas świątynia znajdowała się w bardzo złym stanie a sklepienia kościoła groziły zawaleniem. W lipcu i sierpniu 1547 roku wykonano nowe sklepienia naw bocznych, prace nad przykryciem nawy głównej oraz prezbiterium ukończono w 1563 roku. W 1538 roku, zarządzeniem synów Karola I Podiebrada, którzy po śmierci ojca przeszli na protestantyzm, wszystkie świątynie w mieście przeszły w ręce ewangelików. We wrześniu 1619 roku ostatni ząbkowicki pastor Abraham Kirsten poświęcił nową ambonę, która istnieje do dzisiaj. Dziesięć lat później Ząbkowice objęte zostały rekatolicyzacją a kościół ponownie został zwrócony katolikom. 4 lipca 1735 roku nagrobek pary książęcej usunięto ze środka prezbiterium i umieszczono go pod ścianą północną. W 1754 roku zlecono wykonanie nowego ołtarza głównego, który zachował się do dziś. W tym samym czasie powstały również rzeźby czterech ewangelistów, które znajdują się w prezbiterium obok ołtarza. W 1815 roku nagrobek księcia Karola I i jego żony Anny przeniesiono do kaplicy Kauffunga w bocznej nawie. Kolejnych ważnych zmian dokonano w II połowie XIX wieku: w 1861 roku z kościoła podominikańskiego przeniesiono obrazy drogi krzyżowej, dwa lata później przeprowadzono remont organów, w 1880 roku wykonano nowy ołtarz do kaplicy św. Anny, wreszcie w latach 1895-97 przeprowadzono generalny remont wnętrza świątyni, podczas którego niestety usunięto z wnętrza wiele zabytkowych przedmiotów, między innymi renesansowe stalle rajców miejskich oraz starszych cechu wykonane w 1584 roku. Obecnie stalle są własnością Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Obecnie jest to orientowana, trzynawowa, czteroprzęsłowa świątynia halowa. Przy wschodnich przęsłach północnej i południowej nawy są dobudowane kaplice na planie prostokąta, które tworzą formę transeptu. Świątynia nakryta jest przez cztery rodzaje sklepień: krzyżowo-żebrowe nad nawami bocznymi, zakrystią i kaplicą chrzcielną; sieciowe nad prezbiterium i nawą główną; gwiaździste ośmioramienne nad zachodnim przęsłem nawy głównej oraz czteroramienne nad północną kruchtą i w sali bractwa maryjnego. Kościół św. Anny jest położony przy ul. św. Wojciecha 7.

– Krzywa Wieża – jej początki nie są dziś znane z powodu braku źródeł pisanych. Niektórzy historycy twierdzą, że wieża jest pozostałością przedlokacyjnego zamku (tzw. Bergfried). Zamek ten miał zostać wzniesiony przez książąt świdnickich, a zniszczony przez wojska walczące z czeskim królem Jerzym z Podiebradów. O wiarygodności tej hipotezy świadczy to, że dolne partie murów (do wysokości 10 m) zbudowane są z kamienia i zaprawy wapiennej. Niezwykle duża, przekraczająca 4 metry, grubość murów tej części wieży także zdaje się wskazywać na jej pierwotnie obronny charakter. Potwierdzają to także badania archeologiczne przeprowadzone w 1999 i 2000 roku, w wyniku których przy ul. Długiej, na wysokości Krzywej Wieży, odsłonięto fragmenty muru kamienno-ceglanego. Po przesunięciu murów miejskich, w XIV wieku z dawnej baszty postanowiono zrobić dzwonnicę kościoła pw. św. Anny. Zakończenie budowy nastąpiło prawdopodobnie w 1413 roku. 24 sierpnia 1598 wieża przechyliła się o 1,5 m. Prawdopodobnie miały na to wpływ ruchy tektoniczne w pobliskim Bardzie lub też zwiększony ciężar nadbudowanej wieży. W 1858, kiedy całe miasto objął wielki pożar, wieża uległa znacznemu zniszczeniu, szczególnie w części szczytowej, i władze pruskie zamierzały ją rozebrać. Na szczęście władze miejskie były innego zdania i po długotrwałych zabiegach obiekt odbudowano. Dawne zwieńczenie w postaci blaszanego hełmu zastąpiono attyką w kształcie jaskółczych ogonów. Wieża jest najwyższą krzywą wieżą w Polsce – ma 34 m wysokości, a jej obecne odchylenie od pionu wynosi 2,14 m. Na jej szczyt wiedzie 139 schodów. Krzywa wieża jest dostępna dla zwiedzających, od 01 kwietnia do 31 października – codziennie od godz. 09.00 do godz. 18.00, od 01 listopada do 31 marca – od wtorku do soboty, od godz. 09.00 do 17.00.

–  Neogotycki ratusz z lat 1862-64. Budowlę wzniesiono według projektu Alexisa Langera na miejscu dawnego obiektu, który (z wyjątkiem wieży) został rozebrany w wyniku pożaru miasta 1858 roku. Ocalała wieża została zaadoptowana po pożarze poprzedniego obiektu. Ratusz jest budowlą wzniesioną na planie kwadratu, czterotraktową i z obszerną sienią od zachodu.Nad trzykondygnacyjnym budynkiem wnosi się 72 metrowa wieża z tarczami zegarowymi, zwieńczona szpiczastym, ażurowym hełmem. Nad głównym wejściem do obiektu widnieje stary herb miejski, niżej po prawej i lewej herby Podiebradów i Auerspergów – dwóch rodów znacząco zasłużonych dla miasta. Ratusz posiada wysokiej wartości architektonicznej neogotyckie detale kamieniarskie takie jak: wieżyczki kwiatony, maswerki, maszkarony i rzygacze. Pomieszczenia są bogato zdobione detalami architektonicznymi, portalami, boazeriami i malarstwem ściennym. Obecnie ratusz jest siedzibą kilku instytucji, m.in mieści się tam Urząd Stanu Cywilnego i Biblioteka Publiczna.

– Kaplica szpitalna pw. św. Jerzego zbudowana w połowie XIV wieku (obecnie parafialna cerkiew pw. św. Jerzego). Ząbkowicka cerkiew to dawna katolicka kaplica szpitalna. W XIX wieku dokonano jej przebudowy. W latach 1966–67 budynek przystosowano dla potrzeb liturgii prawosławnej. W trakcie adaptacji odkryto XIV-wieczny fresk przedstawiający św. Jerzego. We wnętrzu cerkwi umieszczono współczesny ikonostas. Po kolejnym remoncie wnętrza (2009–12), cerkiew została konsekrowana 4 lutego 2012 roku. Świątynia mieści się przy ulicy Kłodzkiej 6.

– Barokowy dwór opatów henrykowskich – wzniesiony w latach 1714–28. Pierwszymi właścicielami dworu byli cystersi henrykowscy. Kolejnym właścicielem został w 1792 roku znany malarz Bernard Krause. We wnętrzu urządził swoje atelier i galerię. Po śmierci malarza w dniu 29 lipca 1803 roku właścicielką dworu została wdowa po jego bracie Armandzie, Florentina z domu Moroni. W późniejszych latach budowla kilkakrotnie zmieniała właścicieli. W 1893 roku dzięki staraniom proboszcza Hermanna i rady parafialnej dwór stał się siedzibą 6 sióstr boromeuszek, które zajmowały się prowadzeniem ambulatorium dla chorych. Obecnie dawny dwór jest siedzibą Zgromadzenia Sióstr Wynagrodzicielek Najświętszego Oblicza. Na piętrze umieszczona jest kaplica sióstr, w której można zobaczyć sufit ozdobiony dekoracją stiukową. Dwór znajduje się przy ul. Krzywej 10.

– Dom rycerza Kaufunga – pochodzący z XVI wieku (obecnie Izba Pamiątek Regionalnych). Dom rycerza Kauffunga to dawny budynek mieszkalny, wzmiankowany w XVI wieku (zwany również Glabiszówką). Izba Pamiątek Regionalnych powstała w 1972 roku z inicjatywy m.in. Józefa Glabiszewskiego, który od lat 60-tych XX wieku czynił starania o uratowanie budynku. Aktualnie w muzeum zobaczyć można m.in. pomieszczenia kaplicy domowej oraz wystawy, na które składają zbiory związane z historią miasta oraz życiem jego mieszkańców (m.in. meble mieszczańskie XVIII i XIX wieku, starodruki, broń, przedmioty codziennego użytku, ale również radia i telewizory). W budynku od 2001 roku mieści się Laboratorium dra Frankensteina – pomieszczenie ucharakteryzowanie na laboratorium bohatera powieści Mary Shelley, oraz otwarta w 2014 roku sala grabarzy, ukazująca historię procesu ośmiu grabarzy, którzy rzekomo odpowiadali za wybuch epidemii w XVIII wieku. Dom znajduje się przy ul. ul. Krzywej 1.

– Fragmenty murów obronnych, z XIII/XIV wieku i baszta Gołębia z lat 1504-16. Wkomponowana jest w dawne mury obronne, przebudowana w okresie późniejszym i w takim stanie zachowana do dzisiaj jako atrakcja turystyczna miasta i jeden z zabytków. Dawniej w latach 70-tych w baszcie mieścił się oddział PTTK. Baszta Gołębia znajduje się w części północnej parku, przy ul. Prusa 9.

– Zespół klasztorny dominikanów i kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego zbudowano w XIV wieku. Pierwszą pewną datą w historii ząbkowickiego klasztoru jest rok 1302, kiedy to w dokumentach wyraźnie wspomina się istnienie kościoła Dominikanów w Ząbkowicach. W 1428 roku kościół i klasztor zostały spalone przez husytów. W 1541 roku klasztor i kościół Dominikanów zostaje zamknięty. Magistrat nakazał uprzątnięcie świątyni i przystosowanie jej do odprawiania nabożeństw ewangelickich. W 1626 roku po zwycięstwie w wojnie trzydziestoletniej cesarz Ferdynand II zażądał zwrócenia katolikom wszystkich zabranych im przez protestantów dóbr i majątków. 16 października 1815 roku kościół został ponownie przejęty przez ewangelików. Obiekt był użytkowany przez gminę protestancką do końca II wojny światowej. W 1946 roku klasztor podominikański przejęły siostry Franciszkanki ze Lwowa. Obecnie zakon nosi nazwę Mniszki Klaryski od Wieczystej Adoracji. Zespół znajduje się przy ul. Grunwaldzkiej 8.

Ząbkowice śląskie są położone 60 km na południe od Wrocławia, przy drodze nr 8 do Kłodzka.

Zdjęcia wykonano w lipcu 2021 roku.